Karakalpakische Sproch

Der Artikl is im Dialekt Owaöstareichisch gschriem worn.

D'karakalpakische Sproch (Eignbezeichnung: Qaraqalpaq tili, Қарақалпақ тили; kurz: Qaraqalpaqsha, Қарақалпақша) wiad zu de Tuaksprochn grechnt, genaua gsogt zu de kiptschakischn (nordwesttuakischen) Sprochn. Altanativbezeichnungen fias Karakalpakische san aa Karaklobuk, Çorny und Klobouki und aus da tüakischn Tuakologie Qaraqalpaq Türkçesi bzw. Karakalpak Türkçesi (Karakalpako-Tüakisch). De ISO-639-2-Sprochkennung ist KAA, an 639-1a-Code gibts ned.

Karakalpakisch

Gredd in

Usbekistan (Karakalpakistan)
Sprecha 400.000
Linguistische
Klassifikation
Amtlicha Status
Amtssproch vo Karakalpakistan
Sprochcodes
ISO 639-2: (B) ? (T) kaa

Vu wem und wos gredt wiad Werkeln

 
Karakalpakischsprochige Gegndn in Usbekistan (rot eigfäabt)

Hauptsächli wiads Karakalpakische in da Autonomn Republik Karakalpakistan in Westusbekistan gredt und stöinweis im Rest vum Laund. Bei da Voikszählung im 1989a-Joa haum si 398.573 Karakalpakn ois Muatasprochla deklarian lossn und 1.314 haums ois Zweitsprache augem. Außadem lem um de 2.000 Sprecha im Noadn vu Afganistan, kleanare Gemeindn mid Karakalpakisch-Redade findt ma aa in da Tiakei, in Kasachstan, Kiagisien, Tuakmenistan und in Russlaund.

Klassifikazion Werkeln

Wia aa s'Kasachische, s'Tatarische Sprache und mearare aundane Sprochn ghead s'Karakalpakische zu de Kiptschakischn Sprochn, ana Untagruppm vu de Tuaksprochn, de wieda vu maunche Linguistn zu de Altaischn Sprochn zöhd wean. Sprochwissnschoftla untaschein zwa bis drei vaschiedene Dialekte vum Karakalpakischn: an noadöstlichn und an südöstlichn und maunche moanan, es gibt an eignständign Dialekt im Feaganatoi. De im Karakalpakischn ähnlichstn Sprochn han s'Kasachische im engan Sinn und s'Nogaische in am weidan Sinn. Duach de geografische Nähe zum Usbekischn gibts im Karakalpakischn owa vüi grammatikalische und woatschotzmäßige Einflüsse vu duat.

Karaktaristika vum Karakalpakischn san d'Vokalharmonie, da agglutinierade Sprochbau und dasss ka grammatikalischs Geschlecht gibt. D'Sotzstellung is in da Rögi Subjekt-Objekt-Veab, betont wiad meistns de letzte Süm vu am Woat.

Laute Werkeln

S'Karakalpakische hod anazwanzg „einheimische“ konsonantische Phoneme und via, de duach Lehnwöata eigroast san. Söistlaute kennt ma beim Karakalpakischn nei.

 
Karakalpakische Söibstlaute
Mitlaute im Karakalpakischn
  Labiale Alveolare Palatale Velare Uvulare Glottale
Nasale m n     ŋ        
Plosive p b t d     k g q      
Affrikate     t͡s *)   t͡ʃ *)              
Frikative f *) v *) s z ʃ ʒ x ɣ     h  
Vibrantn     r                
Approximantn     l j w        
*) in Lehnwöata netta

Vokalharmonie Werkeln

Vokalharmonie
Söibstlaud a æ e i o œ u y ɯ
foing deafn a,ɯ e,i e,i e,i a,o,u,ɯ e,i,œ,y a,o,u e,œ,y a,ɯ

Vokalharmonie haaßt, dass noch am Söibstlaud da nächste Söibstlaud ned a jeda beliabige sei deaf. Wie de Rögin dazua im Karakalpakischn ausschaun, siacht ma in da Taböin rechts; bei Wöata, de aus'm Russischn oda vu sunst wo hea kemma san, göitn de Rögin ned.

Alphabete fias Karakalpakische Werkeln

Vagleich zwischn kürillischn und aktuelln Lateinalphabet und'm IPA-Weat
Kürillisch Latein IPA Kürillisch Latein IPA Kürillisch Latein IPA
Аа Aa /a/ Ққ Qq /q/ Фф Ff /f/
Әә A'a' /æ/ Лл Ll /l/ Хх Xx /x/
Бб Bb /b/ Мм Mm /m/ Ҳҳ Hh /h/
Вв Vv /v/ Нн Nn /n/ Цц *) ts /ʦ/
Гг Gg /g/ Ңң N'n' /ŋ/ Чч *) ch /ʧ/
Ғғ G'g' /ɣ/ Оо Oo /o/ Шш SHsh /ʃ/
Дд Dd /d/ Өө O'o' /œ/ Щщ *) 'shsh /ʃʃ/
Ее Ee /e/ Пп Pp /p/ Ъъ *)    
Ёё* yo /jo/ Рр Rr /r/ Ыы /ɯ/
Жж Jj /ʒ/ Сс Ss /s/ Ьь *)    
Зз Zz /z/ Тт Tt /t/ Ээ Ee /e/
Ии İi /i/ Уу Uu /u/ Юю *) yu /ju/
Йй Yy /j/ Үү U'u' /y/ Яя *) ya /ja/
Кк Kk /k/ Ўў Ww /w/  
*) ka Entsprechung im Lateinalphabet

Bis ins 15. Joahundat hom de Karakalpakn, wia aa de aundan Tuakvöika in Russlaund, Zentralasien und Sibiarien s'Kiptschak-Tatarische ois Schriftsproch gnumma, nochhea s'Tschagataische.

 
A Su'wretxana, a Fotolaboa in da karakalpakischn Hauptstod Nukus

A eignständige Schriftsproch is s'Karakalpakische eascht im 1924a-Joa woan – dozumois is a modifiziads arabischs Alphabet eigfüahd woan. Schau drei Joa späda is des duach a tüakisches Lateinalphabet easetzd woan und 1940 daun duach a aupassts kürillischs Alphabet.

1997 hod ma augfaunga, wia voahea schau de Tuakmenen und de Usbekn, dass ma sei Sproch nimma kürillisch schreibt, sondan wieda in am lateinischn Alphabet. Des nennans „neichs tüakisches Alphabet“, obwoihs auf tippisch tüakische diakritische Zeichn wia a ö oda ç oda ğ vazichtn tuad. Vüi mea Ähnlichkeitn hods mi'm usbekischn Lateinalphabet, des aa auf „Hakal und Ösn“ vazichtn tuad, dafia owa mid apostrophoatige Zeichn hantiad.

Im Netz Werkeln