Wikipedia:Archiv/Nordboarische Umschrift

Der Artikl is im Dialekt westlichs Nordboarisch gschriem worn.

Owåcht: Der Artikl is blòuß a òlter Entwurf, und der wird schòu lång nemmer pflegt und àsbessert. Schauts bittschej àf Wikipedia:Boarische Umschrift fir d Umschrift.


A einheitliche Umschrift fir de nordboarischn Dialekte gits niat. De meistn Dialektschreiber nehma ner grod de 26 Grundbouchstoom und de vejer standarddaitschn Sunderzeichn her. De Schreibunga unterscheidn se dàlweis recht stòrk (wàls an Hàffa unterschiedliche Dialekte git), ower àà wàl bòl a jeder Schreiber sei eingne Schreibweis entwicklt. Des daschwert es Lesn. Spròuchwissnschaftle spricht ma vom Wiedererkennungswert, des hoißt, wenn a gleichs Wort wos àà gleich àsgsprocha wird, åwa gleich gschriem wird, nòu dejn se d Leser leichter mim Vastejh.

Fir de mittlboarischn Dialekte im südlichn Bayern und in Österreich gits haintzadooch nu èjer Umschriftn. A bekånnte is de systematische vom Ludwig Zehetner fir de (mittlboarischn) Dialekte in Altbayern. Àà de Dialektwissnschåftler im moderna Projekt Bayerischer Sprachatlas nehma dej Sunderzeichn fir a oafachere Dòrstöllung her. De Tabelln untn orientiern se vo de Grundloong her ån deane Zeichn, genga ower extra àf de nordboarischn Vokale (oa-/zwoa-/dreifåche) ei und hàn ààr aso åbàsst.

In de Tabelln hàn d Sunderzeichn höllgölb unterlegt. Dej hàn so gstòltet, dàß ma d Bouchstoom-Zousätz àà weggalòun kå, wemma ohne Sunderzeichn schreim mecht, ohne dàß se d Bedeitung und d Àsspròuch òrch ändert.

Iwersicht iwer d Vokale Werkeln

Einordnung Zousätz Umschrift, [IPA-Lautzeichn]
a - o - u: Hintere Vokale (ab "å"). Vo höll zu dunkl, vo offa zu gschlossn à [ạ] - a [a] - å [ɑ] - ò [ɔ] - o [o] - o [ọ] - u [u]
ä - e - i: Vordere Vokale. Vo offa zu gschlossn ä [æ] - è [ɛ] - e [e] - e [ẹ] - i [i]
ö - ü: Grundete Vokale. Vo offa zu gschlossn ö [œ] - ö [ø] - ü [y]
mit "l" verschmolzne Vokale öl [øɭ]/[øː], ül [yɭ]/[yː]
offane Vokale Gravis à [ạ], è [ɛ], ò [ɔ]
gånz kurze (vaschliffane) Vokale Kürzezeichn ă [ɐ̆], ĕ [ẹ̆], ŏ [ŏ]
nasale Vokale Zirkumflexe, (Tildn) â [ã], ã [ɑ̃] ê [ẽ], î [ĩ], ô [õ], û [ũ]

Vokale (wichtichere Zeichn in da Umschrift) Werkeln

Umschrift [IPA] Beispül Beschreibung Schreibhinweis
à [ạ] Kàschperl, Kàs hölls a
a [a] standarddaitsch: Stadt, Bahn mittlers a
å [ɑ] Wåsser, Stååt (= Staat) dunkls a
ä [æ] im Südostn: Ääs (= Eis) gånz offans e/ä In da Standardspròuch: "ä" == [ɛ], drum kåmmas vo durtn àà iwernehma, wenns im Dialekt àà [ɛ] is, bòlmas de Leser leichter måcha mecht.
è [ɛ] Lèttn, Lèèdschn offans e oafacher "e" gschriem, wàl d Klångfàrb efters vo Wort zu Wort vaschiedn is
e [e]/[ẹ] brenna, dees gschlossns e
ö [œ]/[øː] ö (mèjer oder wenger grundet im Dialekt) Gmoant is niat des zu "e" entrundete "ö", ower àà des kåmma òls "ö" schreim, bòlmas de Leser leichter måcha mecht (is ower nòu eingtle niat richte gschriem).
öl [øɭ]/[øː] Göld, schnöll
i [i] i
ü [ʏ]/[yː] ü (mèjer oder wenger grundet im Dialekt) Gmoant is niat des zu "i" entrundete "ü", ower àà des kåmma òls "ü" schreim, bòlmas de Leser leichter måcha mecht (is ower nòu eingtle niat richte gschriem).
ül [yɭ]/[yː] wüld, vül
ò [ɔ] im Südn: Nòògl;
im Ostn: Wòsser;
standarddaitsch: Post
offans o
o [o]/[ọ] Rost, Hosn gschlossns o. Des "boarische o" klingt efters (je nòuch Dialekt) dunkler wej es entsprechnde standarddaitsche "o".
u [u] u
oa, ea, ia, ua [oɐ], [eɐ], [iɐ], [uɐ] broăt, neămăds, niăt, guăt eingtle "oă, eă, iă, uă"
ei, ai [ai] weit, daitsch hölls a + i Gnau gnumma mejssadma òlle "ei" òls "ai" schreim, ower nòu kànntma d Werter nemma so guat lesn. Ma kå ower des [ai], wenns em standarddaitschn "eu" oder "ai" entspricht, zum bessern Vaständnis òls "ai" schreim.
èj [ɛi] Schnèj, bèjs mèjer offans e + i wecha "ei == ai" dòu mit "j" gschriem
ej [ei] Kej, dejf mèjer gschlossns e + i wecha "ei == ai" dòu mit "j" gschriem
oi [oi] i woiß, Loitern gschlossns o + i
au [au] Haus hölls a + u
òu [ɔu] Stròuh, dòu (= da) mèjer offans o + u
ou [ou] Hout, dou (= tun) mèjer gschlossns o + u
èjer, ejer, òuer, ouer [ɛiɐ], [eiɐ], [ɔiɐ], [oiɐ] mèjer, Bejer, Jòuer, Schnouer Dreifachvokale Schau àà bå "r".
òr [ɔɐ], [ɔːɐ] schwòrz, i wòr Schau àà bå "r".

Vokale (wenger wichtiche Zeichn in da Umschrift) Werkeln

Umschrift [IPA] Beispül Beschreibung Schreibhinweis
ă [ɐ̆] kummă, ălloans, ă, guăt, broăt gånz kurzs, "vawåschns", mittlers a oafacher "a" gschriem, wàls so oft firkummt
ĕ [ẹ̆] einĕ, àffĕ, richtĕ, wirklĕ;
dòu måchĕ (da mache ich); dòu howĕn (habe ich ihn) gseha
gånz kurzs, gånz gschlossns e oafacher "e" gschriem
ŏ [ŏ] vŏgessn/văgessn gånz kurzs, "vawåschns" o (des dunklere Geechastück zum "ă") oafacher "o" gschriem
â [ã] sââ = sein höll(er)s, leicht nasals a oder oafacher "à" gschriem
ã [ɑ̃] im Westn: Mãã, ãã dunkls, leicht nasals a oder oafacher "å" gschriem
ê, î, ô, û [ẽ], [ĩ], [õ], [ũ] fêi, bî, Mô nasale Laute Eingtle mejssadma fir nasale Laute Tildn schreim, ower dej Zeichn gits jå àf de Tastaturn niat drum oafacher de "Dàchala" (= Zirkumflexe). Oder nu oafacher "e, i, o, u" gschriem.

Konsonantn und sunstiche Zeichn (fir d IPA) Werkeln

Umschrift [IPA] Beispül Beschreibung Schreibhinweis
l [ɭ] des nordboarische ü-hòltiche, hòlwat vokalische "l", es Gechastück zum standardspròuchlichn "l" und zum mittlboarischn "i". Gschriem wej in da Standardschriftspròuch.
r [r]
[ɐ]
rund
Wirt
"r" + Vokal --> "r" is Konsonant.
Vokal + "r" + Konsonant oder åm Wortend --> normalerweis vokalisiert in da Standardspròuch, und àà oft in de boarischn Dialekte, ower dòu je nòuch Dialekt und Wort vaschiedn.
Ma kå de Wörter mit "r" gschriem (òlso wej in da Standardschriftspròuch) besser lesn wej mit "a" gschriem.
sch
ch
ng
w
[ʃ]
[ç],[x]
[ŋ]
[v]
Tisch
Sicht,Buch
Ring
Wurm
Åndre Laute mit bsundere IPA-Zeichn. Gschriem wej in da Standardschriftspròuch.
b/p
d/t
g/k
[b̥]/[p]
[d̥]/[t]
[g̊]/[k]
In de meistn boarischn Dialekte wird oft niat zwischa de "hirtn" und de "woichn" Vaschlusslaute, wòus im Standarddaischn git, unterschiedn (àsser båm "k", des bleibt "hirt", wenns åm Åfång von aram Wort vor am Vokal stèjht). Im Standarddaitschn wern 3 Eignschaftn unterschiedn: 1. stimmhaft (b, d, g) gecha stimmlòus (p, t, k), 2. woach (b, d, g) gecha hirt (p, t, k), 3. behaucht ([pʰ], [tʰ], [kʰ]) gecha niat behaucht (b, d, g). Im Boarischn hàn dej Laute òllawàl stimmlòus ([b̥], [d̥], [g̊]), niat behaucht, und meistns zwischa woach und hirt (wos ower je nòuch Dialekt vaschiedn is). Wemma d Laute schreibt wej in da Standardschriftspròuch, dejnse d Leser leichter mim Vastejh.
sp/schp
st/scht
[ʃp]
[ʃt]
Kåschper;
Ferschn, erscht
Im Wortinnern oder åm Wortend wird "sp" in de Dialekte normalerweis òls "schp" àssprocha, und "st" vor "r" òls "rscht". "sp" und "st" wern àà im Standarddaitschn åm Wortåfång wej "schp" und "scht" àssprocha, òlso is vo da Lesbòrkeit her åm bestn, ma schreibt dòu àà im Dialekt "sp" und "st". Sunst je nòuch Àsspròuch "sp, st" oder "schp, scht".

Technischs zu de Sunderzeichn Werkeln

Sunderzeichn Zeichnsåtz HTML-Entity Nummer dezimal Unicode-Codepoint Unicode-Block
å ISO-8859-1 å å U+00E5 Latin-1 Supplement
Å ISO-8859-1 à Å U+00C5 Latin-1 Supplement
ã ISO-8859-1 ã ã U+00C3 Latin-1 Supplement
à ISO-8859-1 à à U+00E3 Latin-1 Supplement
ă UTF-8 ă U+0103 Latin Extended-A
ĕ UTF-8 ĕ U+0115 Latin Extended-A
ŏ UTF-8 ŏ U+014F Latin Extended-A

Unter Windows kinna òlle ISO-8859-1-Zeichn (ower niat d UTF-8-Zeichn) àà iwer d Nummer eigeem wern: Taste "Alt" druckt hòltn und àfm rechtn Zifferblock "0" und d Nummer (wej in da Spòltn "Nummer dezimal") eigeem. De åndern Sunderzeichn kinna oafach mit de Akzentzeichntastn (^ ´ `) + Bouchstob eigeem wern.


Schau àà unter Werkeln

Weblinks Werkeln