Grafik wia se woascheinlig des Universum ausbroat und entwückid hod.

Unta Wödall, dt. Weltall, vastähd ma de gsaumte Materie und Energie, vom elementarn Stickal [Teilchen] bis za de Galaxien. Des wos mia vom Wödall segn kena is da kloaste Teu, de baryonische Materie. Owa daun gibts no de uma 95 % de ma se ned recht vuaschtön kena. Zaumkoitn wead dea va ins vaschtehbore Teu vom Univeasum vo via Kräft. Owa wiaso se des Univeasum oiweu schnölla ausbroat is ins nu unbkaunt.

Da Afaung Werkeln

Es gibd zwoa neiche Thesn und Modö wia des Wödall aa endstaundn sei kennt (z.B. zwischn zwoa Brahmen, usw.), owa de bis iazt aunakauntaste is nu oiweu de, das sa se vua umma 13,75 Milliardn Joa mid oan machtign Duscha (Big Bang) entwückid hod. Aus oana kloan Kugl oda Blosn, de gaunz komprimiat mid unvuaschtöboara Enagie glodn woa, hod sa se gaunz gach afblosn. Eigentli hod sa se inflazionea in olle Richtungan ausdehnt.

Es is unvuaschtöboa hoass und reine dichte Enagie gwest. In dem Zuastaund hods nu koane Elementarteilchen gem. Dahea a koane Photonen, oiso a koa Liacht. In ana gigantischn Entlodung (Explosion?) hod se de Enagie ausbroat. In de easchtn Bruchteu oana Sekundn hod se de Blosn noch olle Seitn (Richtungan) unvuaschtöboa gach ausbroat. Spada hod se de Ausbroatungsgschwindigkeit (Expansion) valaungsaumt. Duach de Ausdehnung is de Enagie a wengl oküht und so hom se de easchtn Elementartteu büdn kena. Des Univeasum woa zwoa nu oiweu nu fuachboa hoass, owa ma red do scho vo oana Okühlungsfasn.

Mid da zuanemandn Ausbroatung und dahea onehmandn Temparatua hom se noch und noch de via Grundkräft ausbüd (Wexlwiakungan).

De via Kräft Werkeln

 
Kopplungskonstantn α der Grundkräfte s: starke, w: schwache, em: elektromagnetische Wechselwirkung, g: Gravitation als Funktion der Energie E.

Mid da Zaumfiarung vo da Gravitation mid de aundan Drei Kräft happads nu.

De schtoake Keankroft Werkeln

 
Des Modö vo an Proton mid zwoa up-Quarks und an down-Quark.

Se is de schteakste Kroft und wiakt im Atomkean. In eam hoits de je drei Quarks in de Protonen und Neutronen und aa de Zwoa zaum. De Protonen san positiv glodn und dadn se dahea zweng da Coulombkroft aschtessn owa des vahindat aa de schtoake Keankroft.

De elektromagnetische Wexlwiakung Werkeln

De kenan ma olle ausn Oitog, za dea keat de elektrische Enagie, dea Magnetismus, des Liacht (Photonen), usw...

De schwoche Keankroft Werkeln

De schwoche Keankroft is de zwoatschwexte Kroft (Wexlwiakung) und se is fian Zafoi fia de Elementarteu zuaständi. Se waundlt Protonen in Neutronen um und mocht so eascht de Keanfusion in de Schtean megli.

De Gravitation Werkeln

So bled se des auhead, owa de Schweakroft (Gravitation) is de mid Obstaund schwechste Kroft vo de Viare. Ia Reichweitn is owa unbgrenzt, owa vamuatli onemad mit da Entfeanung. Se zoagt se in da Wexlwiakung dea Massn (Keapa) aufanaund. Des bdeit Olle Festkeapa ziagn se gegnsoatig au. Und dahea is se a fia de Büdung vo Festkeapa wia de Nöwö, Fixschtean, Planetn, Sunnasystem, Galaxien und Galaxienhauffn vaauntwuatli.

De bschleinigde Ausbroatung vom Wötall Werkeln

 
Da Virgo Supahauffn

Mid de imma bessan Beowochtungssystem is ma im Lauf da Zeit drafkema, das de unzölign Schtean ned planlos am Fiamament umadumhengan, sundan se söwa zuaoadnan. Zeascht hod ma entdeckt das de Müchschtrossn aa Galaxie wa. Daun hod ma de Galaxien vo insara kloan lokaln Gruppn untascheidn kena. Spada hod ma de Galaxien, a wengl weida weg eafoascht und do hod ma festgschtöd, das se a de in Lokaln Gruppn zaumfindn. Und de Gruppn büdn wida nu gressare Galaxienhauffn. Do is owa nu ned z End, den de büdn se za Supahauffn. Insara wa da Virgo-Supahauffn, dens owa aa zan nu wesentli gressan Coma-Supahauffn zuwiziagt. Dea Coma-Supahauffn is aa ois große Maua bkaunt (great Atractor). Und des passiat nua mid da Gravitation. Oiso hod ma aunema miassn das se de Ausbroatung vom Wödall valaungsauman miassad, jo sogoa umdrahn kannt und se wida zaumziagt und in oan Big Crunch, wida in oana kloan Enagiekugl endt. Owa des Gegnteu is da Foi. Mid de oiweu nu bessan Apparat und Technikn und zwengs da Rotvaschiabung is ma drafkema, das se de Ausdehnung ned valaungsaumt, sundan dass se as Wödall sogoa imma schnölla ausbroat. De Uasoch kenna ma ned. Es gibt do nua a boa Vamuatungan und Thesn.

Aus wos bscheht des Wödall? Werkeln

 
A grafische Afteulung dea Aunteu vom Wödall.

Des is goa ned so oafoch zan bschtimma. Den Schaugn und Messn dan ma nua den gringstn Teu und zwoa den, dea wos Schtrohlungan aussendt. Ob des ultraviolette oda infrarode Schtroin san, de kenan ma afzoachna. Owa den ollagresstn Teu vom Wödall kena ma ned auschaugn oda Messn. Dea losst se nua am Vahoatn vo dea ins beobochtboan Materie brechna und oiweu bessa schatzn.

De Prozentaugom vo de Massn san noch de leztn Messungan vom Meaz 2013.

De Baryonische Materie Werkeln

Olle uns bkauntn Enagieteu mochan nua eppa 4,9% vom Univeasum aus. Und davo de uns sichtbore Materie ( Sunna und Planetnsystem, schwoaze Lecha und Schteanschtaub,..) davo so umma 35%.

De dunkle Materie Werkeln

 
Do vaschmötzn zwoa Galaxien und de a wengl trägare dunkle Materie is do blau zoachnt.

De bringts af eppa 26,8% Auteu vom Universum. Se is da Grund warum se de aissan Schtean vo de Galaxien se fost genau so schnö ums Zentrum draan wia de Innan. Und aa das de Galaxien de Schtean ned davoschiassn. Den se hoit de Schtean in eanara Umlaufbauhn den mid dea vü gressan Massn wiakts mid ira Gravitazion af de Galaxien ei. Am Aufaung vom Univeasum hods nua de dunkle Materie und de baryonische Eneagie gem. Owa boid, wia se de messbore Hintagrundschtrohlung zoagt, hod se wos neix ausbüdt.

De dunkle Enagie Werkeln

Weu se des Wödall oiweu schnölla ausbroat, schtod zaumziagt, hod ma dafia an Grund gsuacht. Ma waas bis heid nu ned wos is und wias wiakt. Brechnungan haum eagebn, das de dunkle Eneagie zan Aufaung nochn grossn Duscha nu ned voahaundn woa und se eascht daun büdt hod und bis iazt oweu schteaka (meara) wuan is. Weu se des Wödall oiweu weida ausbroat dünnt Se se aa aus. Aa de Gravitazion und megligawoas kau desswegn de Gravitazion de dunkle Eneagie nimma dabremsn. Owa do insa Wödall a gschlossena Keapa is und Eneagie ned valuan geht owa aa ned vo Aussn dazuakema kau, frogt ma se vo wo daun de oiweu meara dunkle Eneagie heakimmt. Und so is ma af de Idee kema, das aus da vuahaundanan Enagie vom Vakuum umfuamt. Owa des lossat se nua mid an bessan Vaständniss vo da Quantenphysik eaklean.

Litaradua Werkeln

  • David Deutsch: Die Physik der Welterkenntnis. Auf dem Wege zum universellen Verstehen. Birkhäuser, Berlin 1996. ISBN 3-7643-5385-6
  • J. Richard Gott III u. a.: A Map of the Universe. In: Astrophysical Journal. Chicago 624.2005, 463. ISSN 0004-637X
  • Stephen Hawking: Eine kurze Geschichte der Zeit. rororo. Rowohlt, Reinbek 1991. ISBN 3-499-60555-4
  • Stephen Hawking: Das Universum in der Nussschale. Dtv, München 2003. ISBN 3-423-33090-2
  • Lisa Randall: Verborgene Universen - Eine Reise in den extradimensionalen Raum. S. Fischer, Frankfurt 2006 (3. Aufl.). ISBN 3-10-062805-5
  • Steven Weinberg: Die ersten drei Minuten. Piper, München 1977. ISBN 3-492-22478-4
  • Steven Weinberg: Der Traum von der Einheit des Universums. Bertelsmann München 1993. ISBN 3-570-02128-9
  • Bogdan Povh u. a.: Teilchen und Kerne. 6. Auflage. Springer, Berlin 2004, ISBN 3-540-21065-2.
  • David B. Cline: Die Suche nach Dunkler Materie. In: Spektrum der Wissenschaft. 10, 5, Oktober 2003, ISSN 0170-2971, S. 44–51.
  • Dan Hooper: Dunkle Materie. Die kosmische Energielücke. Spektrum Akademischer Verlag, Heidelberg 2009, ISBN 978-3-8274-2030-5 (Spektrum-Akademischer-Verlag-Sachbuch).
  • Wolfgang Rau: Auf der Suche nach der Dunklen Materie. In: Sterne und Weltraum. 44, 1, 2005, ISSN 0039-1263, S. 32–42.
  • Gerhard Börner, Matthias Bartelmann: Astronomen entziffern das Buch der Schöpfung. in: Physik in unserer Zeit. Weinheim 33.2002,3, S.114–120. ISSN 0031-9252
  • Harald Lesch, Jörn Müller: Kosmologie für helle Köpfe – Die dunklen Seiten des Universums. Wilhelm Goldmann, München 2006. ISBN 3-442-15382-4
  • Luca Amendola, et al.: Dark energy - theory and observations. Cambridge Univ. Pr., Cambridge 2010, ISBN 978-0-521-51600-6.

Im Netz Werkeln

  Commons: Wödall – Sammlung vo Buidl, Videos und Audiodateien

Video Werkeln

Interwiki-Notiz Werkeln