Nutza:Mucalexx/Werkstatt
Vókale & Umlautt Werkeln
- a is as normaale helle ("à")
- e is as óffane e, wia in Ledschen, beten, Dregg
- é is as gschlóssane e, wia in Bétt, Déggé, dés - ba da Vadóbblung wird da zwoate Vókal néd exdra kénnzeichnad (Fréesch)
- o is a óffanes o, wia in Stoot, Hosen, mochen, schloffen
- ó is as gschlóssane o, wia in gschlóssen, Fróosch, Hósen, Bót, Dósen - ba da Vadóbbelung wird da zwoate Vókal néd exdra kénnzeichnad (Fróosch)
- ë - is dé óffane Versión vom hóchdeitschen "ö" - Hëffen, Gëd, schnë, (Höffen, Göd, schnö)
- ü wia in spün, grün (grillen), vü, Wün (Wille)
oanzeln óder dóbbét? Werkeln
A Vókal (a, á, i, o, ó, u, inkl. dé Umlautt ü, ë) vur 1 Kónsónant wird láng ausgsprócha, A Vókal wird vadóbbét, wánn'a láng aussprocha wird und vur zwaa Kónsónanten steet bzw. wánn im hóchdeitschen a Déenungs-h steet (ausser ë, ü), ausgnumma is as e und é, dé wern konsequent vadóbbét
- zentral - reegeln - leesen - Reegelwerk - blosen – jeeder – wider - Feeder (ausser Staat - Stoot und a bor åndre Werter)
A Vókal vur 2 Kónsónanten (óder mearer) san kurz:
- richtig - Dusch (Brause) – kuschen – brunzen – rósten – Bischóff
A Vókal vur 2 Kónsónanten der láng ausgsprocha wird, wird vadóbbét
- gróoss, da Fróosch, dé Fréesch (dén Akzent am zwoaten gschlóssanen Vókal kénnzeichnad i néd exdra)
- A Déenungs-h, wia im Hóchdeitschen schreiw'é néd und vazichtt auf dés vóikómmen, do güt dé Kónsónantenreegel
Zámmgsétzte Werter Werkeln
Ba zámmgsézte Werter bleim olle Schreibweisen gleich
- Oid+stod, auf+rabbén, vur+leesen, Ur+gróossvoder, Gróoss-neff
Dés güt aa, wánn a "Genitiv-s" dráh steet: Schof-s-bëz, Bischóff-s-mitzen
Dé Diftónge (Rutschlautt, Zwoalautt) Werkeln
Dé tipischen Diphthonge firs boarische san:
- ue / ur /uer - (dés tipische boarische "ua" wie in Mueder, muess, Fuess, huesten
- ie / ir - wie in miessen, schliessen, fliessen, schiessen, Wiesen, wirklich, fir, mir, dir
- au - is a normals hóchdeitschs "au" - in mánche Dialektt sógor wia a middlers á z. Bsp. áffé, dráfgschrim, áft host a Pech (Vur h, n, m nasal
- äe /äer/ - is oiwei mid am gschlóssanem "é" und am a und wird néd extra kénnzeichnad - äener, äegern, räen, gräeh, mäera
- oe bzw. aa / oer / oe vur am Joer frei kobt, Oer (Ohr), Oe (Ei), Droet, bloech, gloener
- ei - is wia'ras "ei" im Deitschen, wird ower in div. Dialektt wia'ra "äi", oder "ä" ausgsprócha. "ei" káh aa aus am hóchdeitschen "eu" éntsteh -> Eirópa, eirópeisch, heiffig, leiffig, deitsch, Ésterreich, im Eifer vom Gfecht, eingtlich
- ai - schreiw'é glei in da Merzoi -> Haus - Haiser
- oi/ói - wia Soiz, sóid, Soizbuerg, vói
regionoie Diftonge Werkeln
- ej - schnej is da Schnee do gwéjn - bsteet aus am óffanen e + j, ba'ram gschlóssanen e is's é + j
- óu / ou - gróuss, róud, Bróud - bsteet aus am gschlóssanen o + u, dés ou bsteet aus am óffanen o + u (regiónoi)
- ui - wie z. Bsp. vui z'vui Gfui, pfui
ej, oi, ui, san aus da Vokalisiarung voh l noch Vokal zu i éntstánden
Triphtong (Dreifochlautt) Werkeln
- gibts in mánche Dialektt wia z. Bsp. im Póngaurischen - áft haóust a Pech, naóuchand, traóung - dés schreiw'é oahfoch áu óder
- im steirer Dialekt warad dés dés nasoie ãu - do wirds aóu in nasoier Form ausgsprochan - daóun, waóun, daóuné usw.
Schreibweis voh geógrafische Bezeichnungan Werkeln
- Dé geógrafischen Bezeichnungan bzw. olle Nómen, dé im boarischen auf "a" énden schreiw'é mid -er:
- Seekirer, Minger, Bischóffshófer, Laffer, Kirer, Kiwarer, usw.
unbstimmter Artiké Werkeln
Asó bezeichnad i Ortt und Stooten mid an unbstimmten Artiké (eine Stadt, ein Staat):
- d'Stod Soizburg, d'Stod Minicher (Minger), d'Stod Nirmberg, d'Stod Bózen
- da Stoot Deitschlánd, da Stoot Liachtenstoah, da Stoot Neiguinea
bstimmter Artiké Werkeln
Asó bezeichnad i Ortt und Stooten mid am bstimmten Artiké (die Stadt, der Staat):
- Dé Stod Soizburg, dé Stod Minicher, dé Stod Nirmberg, dé Stod Bózen
- der Stoot Deitschlánd, der Stoot Liachtenstoah, der Stoot Neiguinea
Vursüm und Éndsüm Werkeln
- dé hóchdeitschen Vursüm ver-, der-, zer- (zer-brechen, der-gleichen, ver-schieben) wern im boarischen zua dé Vursüm va- / da- / za- (dabogga, zabrecha, varégga, dagleicha, vaschiam)
- dé hóchdeitschen Éndsüm -er und -en bleim in meiner Schreibweis dahoiden - leichter, schnëer, schiager, mochen, laffen, zabrechen, varéggen, aa wánn mas néd ausspricht, fir mi is dés a rein ästétische Soch, mir gfoid dé Schreibweis mochn, laffn, schiggn usw. néd, iwrigens schreim d'Luxemburger und dé Niaderdeitschen dés in eanarer Umschrift aa'ra só...
Horte und woache Kónsónanten Werkeln
- ck im hóchdeitschen wird im boarischen zu gg - fligga, strigga, hogga
- tt zu dd óder t - Muadder, bidde, Budder
- pp zu bb - dé Gribben, wos kabben
- 's Umlaut ä wird in meiner Schreibweis moastens zu é weil in de moasten Fälle wiara gschlóssens é ausgsprochen
Gstrichane Sochan Werkeln
- Déenungs-h - schau óm
- ck - wird zu gg
- 's lánge ie - schreiw'é nur noh nooch zwaa Kónsónanten, sunst i
- dés schorfe ß - schreiw'é oahfoch ss
- ph - wird zu f
- Ch am Wortåfång wos ois K gsprocha wird, wird zu K - Chiemsee -> Keamsee, China -> Kina
- eu - wird zu ei (dónauboarisch a seer óffanes ö (wia hóchdeitsch: öfter, Höcker, Böcke) - deulweis, dé Deule, daweu Hëfften, Gëd, schnë)
- ö wird zu ë (aa ö, wånn'é faul bin)
- ä wird zu é, e,
- y wia im Hóchdeitschen Psychiatrie streich i oahfoch und schreibs ois i
- äu wird zu ai
Apóstróf Werkeln
Da Apóstróf (') steet wiar'aa in ándre Sproochen, fir oah óder mearane Buachstom dé wegadfoin, am Plootz wó's wegadlossen wern:
- 's Radel, d'Stross, 's Heisel, d'Sprooch, d'Gribb, d'Leit
- 's "'s" wird oiwei gloah gschrim, aa wánn's am Sootzáhfáng steet. z. Bsp.: 's wird wider Winter, 's braucht noh Zeid.
- a Apóstróf schreiw'é aa, wánn'é Werter vabinden wü z. Bsp.: wån'é dés brauchad - how'é aa'ra só gmocht, do bleiw'é dahoam, how'é'raa asó gmocht.