Dolasilla

Die Dolasilla isch die Haupfigur in dr Gschicht va die Fanes aus dr ladinischn Sågnwelt.

Die Gschicht

Dr Kinig paktlt mitn Ådlr

Die Fànes sein a Vólk, dés in die Dolomitn éschtlich van Gadrtål lép. Afn Wåppm håm sie a Murmele (Murmeltier). Dr Kinig va die Fanes håt koan Pua mehr ghåp unt déswégn håt sei Tóchtr an frémen, stólzn Prinz heiratn gmiasst, der når Kinig gwórtn isch. Sie håt sich nét traut, ihm zu sågn, dass ihr Vólk mit die Murmelen vrpindet isch.

Dr nuie Kinig håt amål in an Ådlr, in Kinig va die Oanårmign, vrspróchn, dass sie sich oa Kint austauschn warn, wénn oanr va ihmene Zwilling in Haus håbm wart. In Haus van Kinig sein Zwilling gepórn, zwoa Madelen. Åbr oans, die Luyànta, isch a Murmele gwésn, die åndre isch als Méntsch gepórn, die Dolasilla. A Knåpp isch van Kinig mit die zwoa Póppelen zun Perg Auto Nuwoláu zun Ådlr gschickt gwórtn, unt dr Ådlr håt sich as Murmele gschnåppet, håt’s åbr untrwégs vrlórn unt nimmr gfuntn.

Pan an Kåmpf zwischnen znichtn Zaubrĕr Spina de Mul (Mulischkelett) unt an jungen Durann (oanr van Vólk va die Duranni) håt dr Zaubrĕr nåchgébm gmiaßt unt drpei die Rayéta, an gånz wertvólln Édlstoan vrlórn. Dr Durann hoaßt seit dén Kampf Ey-de-Net (Nåchtaug); er håt in Édlstoan in dr Dolasilla gschénkt, dé van Knåpp gråd wiedr zrugg hoamtrågn wert.

Dr Faneskinig kriagg van Ådlr, der Zwilling håt, a Jungs, vrliart’s åbr, weil er mitn Róss ggaugglt. In sein Haus kimmp an oanårmigr Suhn af dr Welt, wås ihm nix ausmåcht; er will an Helt aus ihm måchn. Die Frau isch åbr gånz enttaischt wégn dr Missgepurt. Dr Kinig låsst wégn seinr Fraintschåft mitn Ådlr fir die Fanes a nuis Wåppm mit an Ådlr drauf einfiahrn.

Gstóhlne unt gschénkte Såchn

Dr Faneskinig nimmp in die Zwerg ihrn wertvólln Schåtz wék. In dr Dolasilla, dé inzwischn schón a gréßre Gitsch isch, tean sie drpårmen unt sie håt aa Ångscht; déswégn gip sie in die Zwerg wiedr a gstóhlne Dósn mit Pulvr zrugg; sie hoaßn sie as Pulvr in Silbrsea (ladinisch: Leek d’Ardjènt, óbrhålb va Canazei) einizuwerfn. Durchn sem sóll dr Schåtz van Sea zu pliahdn ånfången unt die Zwerg terfn wiedr in ihrn untrirdischn Lånt zrugg, aus dén sie vór långr Zeit wék sein. Aus die Gschénkr, wås die Gitsch va die Zwerglen kriagg håt, wert a weißr Pånzr unt a Pógn fir ihr gmåcht. Die Zwerg håm gsågg, wénn sich dr Pånzr vrférp, terf sie nét in Kåmpf geahn. Sie håm aa gsågg, dass sie lei só lång firn Kåmpf taugg, pis sie heiratet.

Dr geitige Kinig schaugg spétr nåch, wås in Sea passiĕrt isch: as Schilf håt sich vrsilbrt; aus die Reahr låsst’r an Haufn tréffsichre Zaubrpfeil fir dr Dolasilla måchn. Mit ihrĕr Hilf gwingen die Fanes an Kriag; dr Kinig låsst afn Krónplåtz sei Tóchtr éhrn unt sétzt ihr an Kópfroaf mit dr Rayéta auf. Nåchn Kåmpf gégn die Cayùtes fållt sie wégn an Móhnstrauß in an tågelången Schlåf unt håt an Tram, der ihr as Kémpfn mit Zaubrkråft zun Vórwurf måcht.

A nuir Fraint unt Mitkémpfr

Dr Spina de Mul van Vólk va die Laschtoyères will in stólzn Kinig in die Knia zwingen unt fintet als Vrpindetn in Prinz Ey-de-Net mit die Duranni; as Vólk va die Peleghètes hilft a zun Spina. Dr Ey-de-Net will af jedn Fåll die Dolasilla unvrlétzt låssn.

Dr Kåmpf fintet af dr Fiámes - Ébm stått; dr Ey-de-Net sigg sich in dr Dolasilla gégnibr; in dén Momént trifft dr Spina sie mit an Pfeil unt vrlétzt sie schwar. Dés isch firn Prinz Ey-de-Net Vrråt. Dr Kåmpf geaht zugunschtn va die Fanes aus. Nåch an wildr Ausanåndrsétzung mitn Spina stellt sich dr Nåchtaug af Seitn va dr Prinzessin; er isch pesórg um ihrĕr Gsuntheit unt suacht Råt pan an Weisn. Er låsst sich an schwarn Schilt schmiedn, dén lai er alloan trågn kånn unt piatet sich pa die Fanes als Schilttrågr fir dr Dolasilla ån. Mit seinr Hilf sein die Fanes nó stérkr unt håm Erfólge.

Dr Kinig schnåppet ibr

Dr Kinig will af sem aui sein gréschtn Plan vrwirklichn: in vrschóllnen Auróna - Schåtz hébm. Zun sem Zweck vrråtet er sei oagns Vólk, måcht mit seine Feint a Vreinpårung, unt hétzt sie gégn die Fanes au. Er isch gégn die Heiratsåpsichtn van Prinz Nåchtaug mit seinr Tóchtr unt schmeißtn vór dr Tir ausi, iaz praucht er’n nimmr. Só kånn er sei Tóchtr van Kémpfn åhåltn; sie gangg óhne ihrn Liabhåbr nét in dr Schlåcht, sell håt sie ihm vrspróchn. Af der Weis vrschåfft dr Kinig in die Feint va die Fanes an Vórtoal.

Weil gégn die Fanes dr Kriag vór dr Tir steaht, pettlen die Fanes ihre Prinzéssin, decht in Kåmpf zu geahn. Sie isch gånz schwarmiatig, sie kånn nimmr „na“ sågn zu ihre Lait unt åndrĕrseits pricht sie só as Vrspréchn, wås sie in ihrn Ey de Net gébm håt. Es wert ihr pewusst, dass ihr Våtr sie firn Kémpfn groaßzóchn håt wia an Pua, lei um zu an Reichtum zu kémmen.

Liab unt Toat

Dr Prinz håt die gånze Zeit koa Ruah unt isch lång in dr Wildnis manånt; er suacht wiedr Råt. Er kimmp drau, dass die Prinzessin aa óhne ihm in Kriag geaht unt vrsteaht nét prum. Die Wåssrjungfrn sågn ihm vóraus, dass die Prinzessin pålt sterm wart.

Die Dolasilla håt aa koa Ruah unt sie reitet in an Hérpschtåbnt af die Armentarawiesn ausi. Zem pegégnt sie in a påår drzågglte Kindr, dé ihre Silbrpfeil ségn unt sie drum pettlen. Sie gip nåch unt schénkt ihmenen dreizehn Pfeil, woaß åbr nét, dass ihre Feint die Kindr gschickt håm, damit sie zu dé Pfeil kémmen.

Die Fanes-Spitzn

In dr Friah vór man zun Kåmpf reitet, mérkt sie, dass sich ihr Pånzr dunkl vrférp. Ihre Entscheidung isch schón gfålln, sie tuat wia wénn nix war unt reitet mit ihrn Trupp af die Ålmen va Prelondyà (Långe Wies), wó dr Kåmpf lós geaht. Weil sie nét wia schusch ålm an weißn Pånzr ån håt, drkénnen sie die Feint nét unt so håm die Fanes in Ånfång guate Erfólge. Pål sie åbr mérkn, wer sie isch, wert sie va 13 Reitr einkranzlt. Séx Pfeil durchschlågn ihrn Pånzr, dr siepte sétzt sie außr Gfecht unt glei drau stirp sie in pa ihre Lait, dé sie ausn Schlåchtfelt außrtrågn håm.

Die Rechnung geaht nét au

Dr Kinig håt sich schón vórn Kåmpf ausn Stab gmåcht unt isch zun Perg Lagozuoi gången. Zem wårtet er af die Feint va die Fanes, dé ihm zun Schåtz vrhelfn sólln. Die sem åbr ségn sich petrógn, weil sie in dr Schlåcht schware Vrluschte ghåp håm. Dr Spina de Mul vrspóttet in Kinig. Nó hait isch dr vrstoanrte Kinig pan Lagozuoi némen Falzaregopåss zu ségn. Só håt dr Påss sein Nåmen kriagg. Falza rego hoaßt „fålschr Kinig“ (fålsch in Sinn va vrrätrisch).

Die Feint wélln die Purg va die Fanes, dé pan Conturines - Gepirg isch, eróbrn. Af oamål taucht a weißes Murmele auf unt die Luyànta, die Zwillingsschwéschtr va dr Dolasilla, steaht in an weißn Kleid af die Zinnen va dr Purg. Dés schréckt die Feint in Ånfång å, åbr die Luyànta håt nét die Kriagskunscht wia die Dolasilla. Déswégn miaßn die ibrigpliemen Fanes zåmp ihrĕr Kinigin mit Hilf va die Murmelen in untrirdischn Murmlreich vrschwintn. Die Murmelen peråtn die Fanes, wia sie in siebm Jåhr wiedr ihr Lånt zruggeróbrn kénnen. Dr Ådlrprinz (dr Suhn van Ådlr) isch mitn Plan nét einvrståntn unt måcht sich drvón. Die Fanes vrwirklichn in Plan unt kénnen sich ålm in die Léchr va die Murmelen vrstéckn, wénn sie in Gfåhr sein, wénn sie sichr sein, greifn sie ån. Só pliaht as Fanesreich wiedr auf unt afn Wåppm kimmp wiedr as Murmele aufi.

Nåchpemérkung

Die Gschicht va die Fanes geaht nó weitr. Fir die haiting tradiziónspewusstn Lait in die Dolomitn, haupsächlich fir die Ladinr, isch dr Sågnschåtz só wertvóll wia die Rayéta, dr Édlstoan, fir die Fanes gwésn isch. Dr sell isch nåchn léschtn Kåmpf in dr Hånt van Spina de Mul kémmen, åbr die Fanes gém sich drmit net å. Wer naigrig isch, wia’s weitr geaht, kånn die Dolomitnsågn van Karl Felix Wolff lésn. Aa in dr Gschicht va dr Dolasilla kånn man in Original nó intressante Oanzlheitn fintn. Die Gschicht isch aa vrfilmt gwórtn (Dolasilla - die Prinzessin dr Fanes).

Ób und wås fir oan hischtórischn Kern dé Gschicht håt, dribr kånn man lei Vrmuatungen måchn. Intressant isch dr Hinweis, dass die Fanes sågn, sie kémmen aus dr groaßn Ébm in Óschtn.

Dolasilla wert afn „i“ petónt, Fanes afn „a“. Pa die ladinischn Wértr wern ébnsó wia in Tirólr Dialekt sp unt st wia schp und scht ausgspróchn.

Ibrsétzungen

• Póppelen: Säuglinge
• in dr Dolasilla: Dolasilla (im Dativ)
• drpårmen: leid tun
• ggaugglt: gestürzt
• Gitsch: Mädchen
• fir ihr: für sie (für + Dativ)
• geitig: gierig
• af sem aui: daraufhin
• manånt: herum
• drzågglt: ärmlich, verwahrlost
• ihmenen: ihnen
• schusch: sonst
• zem: dort
• zun sem: zu diesem
• die sem: jene

Piachr

• Karl Felix Wolff: Dolomitensagen. Verlagsanstalt Athesia Bozen 2003.

In Netz

• http://www.ilregnodeifanes.it (italienisch unt énglisch)