Plattdeitsche Litratua

D plattdeitsche Litratua umfasst d literarischn Textt i de vaschinanen Dialektt von n Plattdeitschn. Es Plattdeitsch in a Reih mid de Virlaffa vo da Sprouch, wej es Altsaksisch oda Altnidadeitsch, houd a recht longa Schreibtradezion iwa d Johrhundat. Dennat is s niad allawal literarisch aktiv gweng: Es Altsaksisch, es Mittlnidadeitsch u d moderna Periodn stenga aa trennt vonnanond. Heitztoḡ wiad s Plattdeitsch oda Nidasaksisch ganz untaschidle gschrim. Af Altsaksisch homma niad vill Textt; as Mittlnidadeitsch hod af s End von n Mittlolta a Periodn vo gressana literarischa Aktiwitet ghobt. Min Afkumma u Dafolg vo da nidalendischn u da neihouchdeitschn Standardsprouch i da frejmodernan Zeid is af Nidadeitsch iwa d Johrhundat nimma vill gschrim woan. Ejascht in n 19. Johrhundat hod s primer oda vur ollm z Deitschlond wida a Renessons gem. Gengwerte wird dou recht villalloa gschrim. Ret reglmásse kumma a Románna, a Nowelln, a Gschichtlsammlinga, a Gedichtsammlinga owa a Audioprodukziona, a Podcasts uaw. von n gredtn Wort assa, i da oinnan Region mejra wej i da ondan. Weitas git s aa nu a literarischa Zirkln, a Zeitschriftn, a Preis, a Schreiwaportrejna af DVD u dgl.

A Plastik von n Drenthena Dichter Hans Heyting (1918-1992)

Altsaksisch

Es Altsaksisch is de eltast gschrimana Vurgengasprouch von n Nidasaksischn, festglegt zwischn an 9. u 12. Jh., bis zen Iwagang af s Mittlnidadeitsch. Es is vo d Saksn u d Angeln in n heiting sidwestlinga Dänemark, in noadwestlinga Deitschland un n noadestlinga Batawja oda Holland gredd. Af n Gstod vo da Nordsej zamst da modernnan Prowinz Groninga is a Oltfrisisch gredt worn. Es Altsaksisch is vawondt mid de iwatn westgermanischn Sprouchn, wej an Oltfrisischn, an Oltanglischn, an Oltwestnidafrenkischn (wou ma bessa unta n Nama Oltnidalendisch kennt u bsundas in Sidn vo d Nidalandn un in heiting Flándan gredt worn is), an Oltoustnidafrenkischn un an Olthouchdeitschn. Dej Dialektt vo dena, dea wou ba da Groussn Velkawondarung af d Britischa Insl iwagsetzt han, hom se sida an 5. Jh. mid da Zeid gõnz ondas antwicklt oda asgfurmt.

Es han niad vill Altsaksischa Textt daholtn: z viadascht han dou nu de Taufglibdna, dej wou d Saksn hom obleng derffa. Wos dou gschrim woan is, is eftas as da Fiadar vo ondane wej d Frankn kumma, dej wou s Saksisch lei nea eigschrenkt gnutzd hom. Da literarisch Text, wou alloins scheja komplett daholtn blim is, is da Heliand, d. h. da Heiland, a altsaksischa Mammut-Epos vo umma 825, vo den wou ma moint, dass da frenkische Koasa Louis da Betade 'es hod schreim loua, wal ar dej katolisch gmachtn Saksn en kristlechn Glam hod gnejchta brenga wolln. Da Epos mid Alliterazionna handlt von n Jesus un is wissnschaftle zejascht von n Johann Andreas Schmeller umma 1830 publeziat woan. Omed von n gleichn Vafossa is es i Fragmentna daholtn blimana Gadicht Genesis.

Generell follt af, dass d Textt ǒft a Leitt gschrim hom, wou selwa koa Saksn niad gweng han. Min Wessobrunner Schöpfungsgedicht un n Hildebrandslejd git s aa zwej Textt, wou in an Gmisch vo Oltsaksisch un Oltboarisch gschrim han. Nou dera Phasn vo da Mission is d plattdeitscha Litratua zen End von 9. Jh. wida eigschlouffn.

Mittlnidadeitsch

D nidadeitsche Litratua in n Tejfschlouff

Zwischa da altsaksischn Zeid u da Blej vo da mittlnidadeitschn Litratua ling a poa Johrhundat, i dea wou d neadlinga Schreiwa vo a Litratua ejara es Mittlhouchdeitsch gnutzd hom un irna Schreiwarei a schwocha Obklatsch vo da sidlinga Litratua von n Walther vo da Vogelwaid un ondan gweng is. In n Nidadeitschn hod d literarischa Aktiwitet in Siḏn stott gfunna. Da minnesenga Hinnerk van Veldeke (umma 1150 bis nouch 1184) hod af Altlimbuagisch gschrim; Es Weak vo da in n 13. Jh. lemmatn Mystikare Hadewijch hod an brabantischn Eischloḡ. Da Claus Schuppenhauer, wou a groußs Vejch ban Institut für niederdeutsche Sprache z Brema gweng is, moint:

Es houd aso schej õgfongt mid da nidadeitschn Litratua [min Heiland] un is aso gách zen End kumma. Vo umma 1100 õ is am mejran schou gour nimma koa Nidadeitsch niad gschrim worn. D saksischn Edlleit han scheints awl stirka worn, dea Karolinga hom wejnga zen meldn ghobt. Da Nordn hod mejra u mejra d Politik o si grissn u se nou an nou da hejchann Kultua von n Sidn zougwendt - owa s Nidadeitsch is hem hintnunta gfolln.

D Blej vo da Sprouch

Min afkummatn Handl, vur allm duach Stedt, dej wou se zamgschlossn hom i da Hanse, is s Oldsaksisch zarana Schrifd- u Hanḏlssprouch gwachsn. Durch dej Antwickling, dej wou ebba 150 Jouana dauad houd, is s Mittlnidadeitsch nou weitakumma. Dej Epochn vo da Sprouch umfasst d Zeid zwischn en 12. un n 16. Jh. Da Saksnspejgl von n Eike vo Repgow (1224-31), a eiflußreicha Sammling vo seksischn Recht vo umma 1225, gid en Zoustand vo da Sprouch wida. Es Mittlnidadeitsch hod se aa miḏ en Zuḡ vo d Saksen af d slawisch bsidltn Landln estle vo da Elbn af n heitinga Noadoustn vo Deitschland, u nu weida hi af n Oustn von n heinting Poln (selmol Pomman u Preissn) asdeant. Z Oust- u Noadfrisland un i d ummalingatn frisischn Landstrichh hod se s Mittlnidadeitsch af Kostn von n Friesischn broat gmacht. Dej 17 Keuren en 24 Laandrechten vo da frisischn Freihát han aa af nidasaksisch umgsetzt. Niad gredt vo dej Rechtstextt, wou klejnnana separata u vamischta Dokumentt u Brejff han, han kámm a Groninga Textt niad tradiat vo dera Zeid, wos doudadurch kumma is, dass i d Omtsstumma z Groninga nou long a Latein gschrim worn is, 'dasida' dass d oafocha Leitn niad schreim hom kinna.

Aa a Chronikn oda Textt mid historischn Inholt han gschrim worn, wej d Saksischa Weltchronik vonn Hermen Bote af s End von n 15. Jh., Gschichtn von n Störtebeker oda aa s Millnlejd, owa aa a hefischa Romaann, wej Flos unde Blankeflos vo 1350, Valentin und Namenlos oda De Deif van Brugghe ollzwoa vo 1450.

Dej Blej von n Mittlnidadeitschn is ebba zwischn 1370 u 1530 gleng. Es is d dominanta Schreibsprouch in n Noadn vo Mittleiropa gweng; un aa a lingua franca fia n weitanan Noadn vo Eiropa, dej wou af n Woatschatz - an Wirtastond, d Lexik - von n Dänischn, Noaweḡischn u Schwedischn an storkn Eifluß gnumma houd. Aso is s generell i da gressan Handlsregion vo da Hanse d Sprouch von n Handl, von n Recht u vo da Diplomatie gweng.

Gwichtinga literarischa Weakk

Urspringle hod d nidadeitsche Litratuasprouch se asgfurmt in n oustfahlischn Brauschweiḡ, vo den wou s ret stoak a houchdeitscha Eifliss asgsetzt gweng is. Spada hod se da Schwarpunk af de neadlinga Hansestedt hi vaschom, bsundas af Libeck, vo wou a standadisirada Eifluß asganga is, wej aa heit s Nordnidadeitsch an standardisiratn Eifluß af s Plattdeitsch houd.

Zwengs dan dass s Mittlnidadeitsch a Hanḏlssprouch gweng is findt ma a haffa vo de iwalejfatn Weakk un Urkundna in a ekonomischa u politischa Sferna. Nou an Schuppenhauer iwawejgt in n Mittlnidadeitschn da Zweck u niad dej Kunst:

A richtiga Dichtung, howe gmoint, ebbs, wou se oins wos assinniat u d Nidaschrifd wej a Biltl vo da Welt vur d aingan Áng dascheint - aso a Ort Gschreib findt ma i da mittlnidadeitschn Zeid fost gor niad. Dou houd ols an festn Boḏn unta d Fejss. Noudenka hom s schou aa wolln, d Hansabirga, owa blouss niad zvill. Dej Welt, ming s denkt hom, is aso schou griawe gnou, iwanorrata Witz han weis u wourhofte niad nejde.

As git weitas grejssana literarischa Weakk in n Mittlnidadeitschn. Dej Thematik doudavõ is eftas vo annaschwou iwanumma. A Weakk vo dera Zeit han dea Fulngatn:

• es Poem Flos unde Blankeflos von n 15. Jh., a ret vakirzta Adapzion von n altfranzesischn Román Floire et Blancheflor, iwa d Passiõ zwischn an hoidnischn Prinz un a kristlinga Sklawĩ. Af s selzeitinga Publikum mou s an Eidruk gmocht hom, wou s se gholtn houd i niad minda wej fimf Handschriftn.
• Es Oustaspill vo Redentin, a Mysterjaspill (kirchlichs Binastick fia s Vulk), wou 1464 z Redentin ba Wismar af da Oustsej oda aa z Libeck gschrim woan is. Es Binastick gejt iwa d Tareigniss zwischn Korfreida un Oustan, an Niḏagang i d Hell un an Kristus sa Iwawinnung von n Teifl un n Toud. A Stick, i dan wou d Figurn von n stedtischn Lem af d Figuren vo Oustan iwatrong han.

• D Nidadeitscha Biḇl, duach n Steffen Arndes 1494 z Libeck druckt. Da freja Biḇldruck - oa vo drei Biḇlasgom af Mittlnidadeitsch - is breamt zwengs da schennan Plottn - Biltln oda Stichh.

A Stich i da vo Hans van Ghetelen drucktn Asgoub vo Reinke de Vos (Libeck, 1498).

• Reinke de Vos, a Satira gweng af d Gsellschoftordnung von n Mittlolta i Furm von an Vejchaepos, 1498 z Libeck druckt duach n Hans van Ghetelen. I dera Gschicht mou da Reinke da Fuks se verantwoatn vua en Kine vo de Vejcha, en Lejw Nobel. Duach vaschlongas lejng woiss ar se vo sane ganzn Õklong frei zen reḏn.
  
  Da Fuks Reineke stejd inrana oltn Tradezion vo eiropejschn Vejcha-Epana, wou vo da lateinischn Ecbasis captivi zen Nivardus san Ysengrimus u Reinardus vulpes, an oltfranzesischn Roman de Renart, en mittlhouchdeitschn Reinhart Fuchs von n Heinrich der Glîchezære un an mittelnidalendischn Van den vos Reynaerde gejt. D moderna nidasaksischa Version vo da Gschicht is gmocht worn durch an Jan Naarding (Reiner Robaord) un an Klaas Kleine (Reinder Robaord). Reinke de Vos hod ebba dan Dafolg u d Vabraitung von n Tiel Oelenspiegel weita unt ghobt. Da Luther hod s a 'lempinga Parodi af d hefischa Welt ghoissn u fia n Goethe is s a 'uhoaliga Weltbiwl' gweng. 1544 is z Frankfurt a houchdeitscha Iwasetzing assakumma. Umma 1752 is a Prosaversion von n Johann Christoph Gottsched daschina, af dan wou an Goethe sa Reineke Fuchs basirt.

• De düdesche Schlömer, a gaistles Theatastickl vo da Elckerlijc-Gschicht, gschrim duach n Holsteina Pastor u Bihnaschreiwa Johannes Stricker (umma 1540-1599). Da 'Schlömer' is a Liedrijan, da wou d zeitlinga Welt valoud u nou mid sane Sindn konfrontiat wiad. As grámt u druckt an, u dua sa Rei hofft ar bis af zletzt doh niad i d Hell zen kumma.

• Da Tiel Oelenspiegel, a anonyms Weak, omed von n Braunschweiga Autor Hermen Bote (umma 1450 - 1520), vo dan wou d ollaeltanna daholtnna Kopie vo 1510/1511 stamt. D Gschichtt gejd iwa n Bojazza Till Alnspejgel, da wou durh s Háalig-Rejmischa Reich fohrt u de Leit feksiat un õ da Nosn ummafejat. As Weak is af Frejneihouchdeitsch gschrim, owa d Woatwitz, wou af Houchdeitsch niad funkzionian, zoing, dass s Bouch zejascht af Nidadeitschn gschrim u nouhat i s (Nei-)Houchdeitscha iwasetzt worn is, wou s a gressana Lesaschoft daglengt houd.

Weitana Bejcha han z. B. as Boek von veleme Rade (1490-1493), d Köker (1520) u De Schichtbok (1510-1513), wou ollzomm von n Hermen Bote han.

Da Niḏagang von n Mittlnidadeitschn

Af s End vo da mittlnidadeitschn Periodn hod s Nidadeitsch sa Õseng valouan, is wej a Schreibsprouch i s Hintatreffn, u wej a Treḡa vo da Litratua nimma gnutzd woan, wos gwissa soziala u ekonomischa Grindt houd:

• D Hansa, da viradascht Treḡa vo da Sprouch, houd afzletzt hi sa Stiakn valouan (i 15. u 16. Jh.).
• Ánglja, d Nidalandn, Danemark u Schwejdn han a eansta Konkurrentn fia d Hansa woan u leng a Pfleckl in Weḡ geng as Heanemma von n Mittlniḏadeitschn wej a internazionala, "zwischnstootata" Hanḏlssprouch.
• Noaddeitschland is unta n kulturelln Eifluß vo houchdeitscha Regiona grouṯn, u d Leitn han awl drengta as prestischjesana Houchdeitsch heazennemma; dawal d estlinga Seitn vo d Nidalandn awl mejnra unta hollendischn Eifluß kumma is.
• Dej feidaln Fiaschtn han stiaka woan u hom s Houchdeitsch gstizt.

D mid Obstond dafolgreichana deitscha Bibl is d houchdeitscha Luther-Bibl vo umma 1522. An Luther sa Bibl-Iwasetzung hod direkt und indirekt an groussn Eifluß af d Sproch z Deitschlond ghobt, owa es Mittlnidadeitsch niad glei vadrengt. In n 16. u frejja 17. Jh., dej Zeid vo da Reformazion, han af Mittlnidadeitsch bsundas nu reliḡjesa Weakk publeziad woan, wej a Bibln, a Katechisma, a Predigtn, a Streitschriftn u dgl.

Da Bolko Bullerdiek schreibt doudriwa, dass nou aa d plattdeitscha Bugenhagen-Bibl gem houd, owa Bugnhagen z stork af n Text vo da Luther-Iwasetzung pickn blim is, es PLattdeitsch vo destweng ned aso authentisch gweng war u sa Bibl niad aso populer worn is, wej s Orḡenal. Niad vo d religjesn Werkk gredt, hod ma s Mittlnidadeitsch nimma vil hergnumma wej a Schreibsprouch. In n Groningarischn un in Ostfrisischn, i da Zeid niad wej as Nidadeitschn nei afkumma, han z dera Zeid scheja koa Textt niad gschrim worn. Tegle min Vaendan vo da Sproch von an Frieischn mid an nidasaksischn Eifluß zeran Nidasaksisch mid an frisischn Eifluß, hom dej Regiona ira Politik mejra u mejra af Holland asgrichtt. As Schrifttum is rundumatum in n Hollendischn afgonga mid hem du dou a por Charaktaristika von n Groningisch-Ostfrisischn.

Dej frejmoderna Zeid

As n Mittlnidadeitschn is as moderna Nidadeitsch oda Neinidadeitsch bakumma. Dej Sprouch toalt se weita af:

• i s Oustnidadeitsch in Noadoustn vo Deitschland
• i s Westnidadeitsch, es wou z Deitschland i da Regl Plattdeitsch i d Nidaland i da Regl Nidaseksisch ghoissn wird

Dej Vulkssprouch wej a Stillmittl

I da frejmodernan Zeid, von spádan 16. bis zen 19. Jh., is dou i d Nidalandn u Deitschland recht wejng af Plattdeitsch gschrim woan. D gweanlinga Leitn, wej aa d reichana Biagaschoft, hom d Sprouch dawal nu weita goud gredt. D Stootssprouchn - Hollendisch fia d Nidalandn, u (Nei-)Houchdeitsch fia Deitschland u Preissn - han trong woan durch d Aristokrati u d Amtsleit. D letztan hom in n nidasaksischn Sprochraum ej amol aa wos vo da Regionalsprouch i d Stootssprouch einabrocht.

Bol d gõnza Schreiwarei af Plattdeitsch vo dera Zeid kumt vo Deitschland. Af Plattdeitsch is nu weid i s 17. Jh. ollahant reliḡjeess Druckweak assakumma. Weitas han dou i da Regionalsprouch vur olm Reimall u Gstanzln gschrim, wej u. A. a Houzadspoema. Umma a dutzad Plattdeitscha Houzadspoema han gfunna woan zwischn 1636 u 1820, gschrim durch u fia d stodarischa Birgaschoft. A Tradizion vo Bauanzeiḡ, wou umma 1550 afkumma gweng is, mid Burenbedregerie, Clawes Buer u Wo men böse frouwens fraem maken kan, hod s nu bis nou 1750 gem.

Fia sechtana Diwertiment oda Untaholting, in n Gengsotz za hejchanan Litratua, is s oafacha Sprouch weitas nu gnutzd woan. D roua Vulkssprouch, wou se 'osticht' gengiwa da distinguitann Stootssprouch, is a Stilmittl dawoan. Da Schuppenhauer moint doudazou:

As Nidadeitsch selba wej a ernsthoftiga Soch õseng, a groussa nidadeitscha Litratua schreim zen wolln - wej ner solt oins in n 17. un n 18. Jh. af asu a Idee kumma? Ná, grod onnascht umma is s gweng; as Nidadeitsch is as a Dialekt, a Regionalfurm gnutzd worn, un as a Sprouch, wou an Untaschid vo unt un om deitle mocht u wou vo destweng a Stilmittl is.

Dej Affossing hod se tejff gsetzt un is bis af heit i vill nidadeitscha u plattdeitscha Litratua u Textt zen finna. D Regionalsprouch is redazirt woan af a folkloristischa oda aa spássiga Untanemmunga un oft umsaumt mid da Stootssprouch. Owa d 'Ukinstlthait', d gredta Ort von n Nidadeitschn, is mid da Zeid aa gseng worn wej a Vurtoal vo da nidasaksischn 'Schreibarei' (wej z. B. unt ban Klaus Groth).

D Schreiberei

Da Johann Heinrich Voß, da Autoa vo de Veerlander Idyllen

Umma 1652 hod da Johann Lauremberg (1590-1658) vo Rostock d Veer Scherzgedichte, In Nedderdüdisch gereimt assabracht. Doudamid wendt ar si scheints genga n Vafoll vo da Vulkssprouch; dass ar gschrim houd: 'Unse Sprake blifft altidt bestendig und vest' . Sane Scheazgadichtt hod ma as a Satira õgseng; a mochad a Komedi vo d oltmodischn Breichh, u d Plattdeitscha Sprouch ghejat aa dazou. Da Lauremberg nutzd dej Sprouch aa niad fia sane weitann Weak.

Umma 1661 is z Amsterdam Den Westfaelschen Speel-Thuyn assakumma, mid dej fulngatn fimf Komedjana: 'De Historie van Slenner-Hincken Landlaup, Hellenvaurt un Juffrenhijlk', 'Tewesken Hochtijdt', 'Tewesken Kindelbehr', 'De Historie van Lukevent of 't Samenspraeck van Knubbe, Stortentuen un Lukevent' u 'Een Overijsselsche Vrijagie van Lubbert Boukslach unde Smudde-Mulen Swenne'. Da sprouchkunde Klaas Heeroma situiat an 'Lukevent' i da Gelders-Münsterlendischn Grenzregion u de 'Overijsselsche Vrijagie' z Sidwest-Overijssel (wohrscheinle Dèventer). Da Historika Frank Löwik lokalisirt dej zwoa Stick z Overijssel.

Vo 1672 oda evtl. 1671 stomt dej Possn t'Samen-spraak, Ofte Westphaelsche To hooupe Kallinge Manges den SWARTEN MEYSTER Onde sinen KNEGT, deitle durch an Nidalenda gschrim in a Ort generalisirtn Westfelisch. As is goud migle, dass des a Oustnidalenda gweng is, da wou sa aings Nidasaksisch 'verwestfelisirt' houd. Dea Stick ghejan z gõnz wejng frejmoderna Textt i da Regionalsprouch von n nidalendisch-nidadeitschn Sprochraum, oda von n umittlborn Grenzlond. A Fragment vo da 'Overijsselsche Vrijagie':

Lubbert:

Huer moer; nich lange te bruen 'k hebbet ty jo genogh eseght woe icket met Zwenne af espraken hebbe, on ick bin jo grout en starck enoch.

Geise:

Henja duw weirst wal grout enoch men du bist noch soo luttick in jaren, on te los heufdigh.

Geirt:

Henja, Suster Geise, dat tueg wil nu so lange nich wachten asse wy wel eer edaen hebt, se bint nu te kettel-startigh.

Von n Caspar Friedrich Renner (1692-1772) is 1732 z Brema s Vejchaepos Hennynk de Han daschina, wou af n niad long doudavur nei antdecktn un asgemman Reynke de Vos.

In a paar Glenghatsgedichtal vo da Barbara Maria van Lier (1751-1778) han a Setz oda Frasn in n drenthischn Dialekt oda Drentischn zen finna.

Da Johann Heinrich Voß (1751-1826), a Dichter un Iwasetza vo da Region von heinting MeckPom, houd i san Musenalmanach (1776-77) zwoa Veerlander Idyllen af Plattdeitsch publeziat: Up den Weg na Wansbäk (De Geldhapers) u De Winterawend.

Von n Diederich Georg Babst (1741-1800) is as Weak Allerhant schnaaksche Saken tum Tietverdriew; afers Wahrheeten üm sick meeto to spegeln in unse Moderspraak (1788-1790) daschinna.

Umma 1793 is z Stadsgrunnegs s satirischa Stick Et en Fret assakumma. I dan Theatastick findt ma scheints zen ejaschtn Mol de neigroningarischn Laut "ai" un "ou" af Papir druckt.

Da Mola Philipp Otto Runge (1777-1810) houd õ dej Grimm Brejda z Vuapomman dej Merchna oda Soḡmáhrla Van den Machandelboom u Von den Fischer un siine Fru gschickt. As Letzt handlt von an Fischa, da wou in a Bawlatschn oda Chaluppn wunt, wou blouß da "Pispot", d. h. d Schissl oda d Latrina, ghoissn wird. A fongt an Fisch, wou zen Dank doudafir dass ar freiglossn wird, an Wunsch von en Fischa sana Frau dafillt, dass in an gscheitn Haus wona, wal dej Frau niad gnou krejgt un awl nu an weitan Wunsch houd, langt s an Fisch ejḡatwonn u sa wona wida i dan Heisl. Weitas hom d Grimm Brejda d plattdeitscha Soḡmáhr De drei Vügelkens publeziat.

In n Laff von 18. Jh. houd unta n Eifluß vo da Romantik a Toal vo de inteletkualln õgfangt d Natua u s Landlebn vo d oafacha Leitn zen idealisian u z vaherrlichn; dass a groußs Anteress fia d oltn Vulksbreich u d Vulkssprouch woksad woan is. Da nei Blik af s gweanlinga Vulk houd aa da Schreiwarei i d Regionalsprouchn an Schupfa gem. Oa han sammlad wuan u hom õghebt Woatlistn zen machn - eftas doudafir dass ma mid regionalna Wirta d Standardsprouch spickad - un in n 19. Jh. i d Nidalandn wej aa z Deitschland nou a Vulkslem i Reim u Gschichtln af Plattdeitsch schreibt.

D Neizeid

In n 19. Jh. mocht d plattdeitscha (nidasaksischa) Litratua a Renessãns duach u rapplt se wida a wejngal af. Dea wou schreiwad worn han, hom õgfongt af d Regiona zen schaua, hom mid a Inspiraziõ a Schlou - an Weḡ - fia a Anekdotn u Gschichtln gschlong un õghebt aa ebs i da Sprouch vo da aingann Regiõ - stotts i da antwickltanan Stootssprouch - oiazenkritzln. Dou hod s zen Schreim i da Regionolsprouch aa gor koa orthografischa Regln niad gem; an ejda hod gschrim, wej dass a denkt houd.

Oa Autorna brenga bazeitn a Weakk af d Plattdeitsch/Nidasaksisch assa. 1816 hod da Grunninger Viasteja Geert Jans Cool z. B. dej Zaamenspraak tusschen Pijter en Jaap die malkaar op de weg ontmuiten boeten Stijntilpoorte assabracht.

Da A.C.W. Staring (1767-1840) is danou mid da Tuchtiging der Algerijnen, 27 Aug. 1816 assakumma, gschrim in n Dialekt vo Achterhoeks vo Zutphen.

Da Textiluntanema Benjamin Blijdenstein (1780-1857) is min Twenther Brulf'teleed vo 156 Versreia 1836 da Ejascht, vo dan wou ma a Gedicht in n Twèenta Dialekt kennt.

Weitana Autorna presantirn schou frej ira Sommlinga i da Regionolsprouch, wej da Wilhelm Bornemann (1766-1851) mid sane Plattdeutsche Gedichte (1810) u sa Nouchfulga da Friedrich Wilhelm Albrecht mid de Plattdeutsche Gedichte von einem altmärkischen Landmann (1817); oda da Georg Nicolaus (Jürgen Niklaas) Bärmann mid: En Höög- un Häwel-Book för'n plattdüütschen Börger un'n Buren (1822), gfulgt vo Dat grote Höög- un Häwel-Book: Dat sünd Dichtels, Rymels un Burenspillen in hamborger plattdüüdscher Mundart (1827).

Dej Almanachschreiwa

I d Nidalandn is d nidasaksischa Litratua i d Õhiab i prwenzjella Almanach bakumma. Dej Almanacha, dej wou in n 19. Jh. recht an Riß ghobt hom, han a jeds Joua assakumma u hom a Informaziona vo generella Oat ghobt, wej a Kolenda, regionola un ertlinga Zeitn u Datn uaw. Drĩgstontn han aa Artikl, Dazellinga u Poema, oft amol moralisirad u midrana Relazion za aingan Prowinz. Dou hod na bspw. d Regionolsprouch gnutzd wean kinna - niad wal d Autorna selmol d Stootsprouch niad kinnt hom, vill ejara wal d Regionolsprouch eana mejnra zougsogt houd wej a Mittl, as Vulk zen skizzirna. Da Geldersche volksalmanak is assakumma vo 1835 bis 1900, da Overijsselsche Almanak voor Oudheid en Letteren vo 1836 bis 1855, da Friesche Volksalmanak vo 1836 bis 1853, da Groningsche Volksalmanak u da Drentsche Volksalmanak vo 1837 bis 1851. Af dej Generaziõ is a neia Serja vo Almanacha nougfulgt.

In n Overijsselsche Almanak voor Oudheid en Letteren vo 1837 is a Adapzion vo an Gedicht vo Ludwig Uhland duach an Johannes Henricus Behrns (1803-1883) vo Enschede: Leed van 'nen olden bèddelman, wos a "typisch romantischs Gadicht vullas Kloḡ oda Selbstmitload" saa soll.

Dej Qualitet vo oa Autorna hod an Gebrauch vo da Regionolsprouch afbrochn. Iwa n G.A.C.W. le Vasseur de Coignée, Marquis vo Thouars (1807-1850) moint da Historika Frank Löwik: Merkwirde in n Gengsotz zen Dichta san gschwollanan Stil, wou s um sa nidalendisch-sprochigs Weak gejt, steja sane zwoa Poema in Twentsa Dialekt, wou ganz direkt vo da Sprouch u vo destweng nu goud zen lesn han. Dea Gadichta han publezirt in n Overijsselsche Almanak voor Oudheid en Letteren, i da Soamen-sproake tusschen Geert en Luuks an de Rammelbekke tusschen Dennekamp en Nothoorne (1838) un in n Breef van Swooflings Hinte oet Amsterdam an zien volk in De Lutte biej Oldenzel (1839). Da Löwik hod gschrim: Dea Gadichta trogatn a Spurn vo san Vableib in n Drentischn u daß ar hem ze ... d aso ghoissanan Podgaristn ghejat houd.

A Staandbeeld z Coevorden vo dej 'Drei Podagristn', wou fia a Publekazionskanel fia d nidasaksische Litratua gsurgt hom.

Dej Drei Podagristn (z Drenthe)

Drei Firdarar vo da Litratua z Drenthe - af Hollendisch u drèentischa Regionolsprouch - han da Assagewa D. H. van der Scheer (1791-1859), da Schurnalist Harm Boom (1810-1885) u da Prediga A.L. Lesturgeon (1815-1878). Dej hom 1843 afs Ejascht an Toal vonrana Reiha vo Fortngschichtn unta n Titl Drenthe in vlugtige en losse omtrekken geschetst door Drie Podagristen publeziat. A Podagristn han wertle Leitn mid Gicht i d Fejss; dej drei waratn af Bad Bentheim af da Kur gweng u hettn vo durtn as z Fouss u mid da Schesn duach an Toal vo Drenthe a Fohrt gmocht, owa gõnz aso is s wuhl niad gweng. In ira Gschicht han aa a Dialog in n Drèentischn.

Da Rouke Broersma, da wou d drèentischa Schreiwarei zammgstellt houd, moint ze dej drei Podagristn:

Sej han determinirt gweng, koa engherziga Regionalistn niad zen wern, sundan ejara a weitdenkada Kosmopolitn, dej wou, i Iwaoastimmung min selmoling Zeidgaist, d Romantik, un asrana broatn internazionaln Asrichting a Dakenning gsoucht hom fias regional-aingana, also aa fia d Regionalsprouch u d Regionallitratua. Sa hom untasoucht, studiat, gschrim, ondana a Untsouchung, Studja u Schreim mochn loua; u hom a Publikazionskanel (Valoḡ, Zeiting, Almanak) antwicklt. Dej Drentischa Litratua hod õgfongt ghobt.

I da ejaschtn Asgoub vo 1836 vo an Van der Scheer san Drent(h)sche Volksalmanak is es ejascht Gedicht af Drèentisch gstonna von an anonyman Drenta mid dan Titl Zaomensproak over 't Broabands opreur, tussen Baerent, Greet en Harrem. Oa moina z Unrecht, dass s Poem Het hunnebed te Borger vo Willem Seymour Mulder umma 1853 in n Almanach Drenthina es olla eltana drèentisch-sprochiga Gedicht wárat.

Van der Scheer houd 1851 sa passirlicha Anektdotn Ho Baos Julfring meende den Duvel in hoes te hebben. 'n Verhaol dat ofgrieslik mooi is en t'Emmen is veurvallen assabrocht. Von n Harm Boom han wej a Fejetõ i da Provinciale Drentsche an Asser Courant zwou Gschichtn vo Berend u Jaaije Veltink oet t' Emmer Karspel gstonna - as ejascht gõnz af Drentsch; as zwoat af Nidalendisch mid drentscha Dialog. D populernan Gschichtn han villfoch druckt worn.

An Lesturgeon sa drentscha Gschicht ''Inne Gengelderei'' findt se i da breamtn Antologi Van de Schelde tot de Weichsel. Nederduitsche dialecten in dicht en ondicht vo 1882, zammgstellt durch an Joh. A. un L. Leopold. In da selm Antologi is vo A.A. Steenbergen (1814-1900) a haffa Gschichtln u Gadichtt iwa mythischa Themata vo Hoogeveen u Dwingeloo. D Podagristen un ondana Autorn hom nu weitana Gschichtln u Gadicht nu mid da Regionolsprouch gschrim.

Dej Dorffnowelln

Nou an deitschn u schweiza Vurbilt is i d Nidaland in n 19. Jh. dej Dorffnowelln õ wok (en vogue) kumma, i dej wou s Bauanlem daschrim un uaft da Kontrast zwischa da lendlinga Schlichthait un dan stodarischn Gwurl vo Umstendt skizzirt worn is. Vo dan kenntn Autor Harm Tiesing (1853-1936) han umma dan Umbruch von n 19. af s 20 Jh. draa dreentisch-sprochiga Feulletona daschina, dej wou bold nou san Furtgang i Bouchfurm assebrocht woan han: Marthao Ledeng, de bloem van 't daarp, Over de Hunse [hoe Veenholtens volk d'r leefde] ’n vertelling veur ’t Drèèntsche volk u Zien broed verloren.

Dej romantischa Dorffsnowelln - eftas ejascht wej a Feuilletõ i de Zeitinga daschina; amol rundummatum i da Regionolsprouch, amol blouß mid de Dialog - is a bleiwad populers Schãnre worn u bstimmt fir an groussn Toal von n 20. Jh. an Karakta vo da nidasaksischn Prosalitratua.

Dej plattdeitschn Klassika

Z Deitschland is in n 19. Jh. es Schreima i da Regionolsprouch gfirdat worn duach a gonza Reih vo Autorna, vo dena wou a por literarisch virastechn. Koa Auto vonran vagleichborn Format is i de Nidalandn z derazeit i da nidasaksischn Litratua is niad virakumma. Za d kentann Representontn vo da plattdeitschn Litratua von n 19. Jh. han nou an Olta, da Fritz Reuter (1810-1874), da John Brinckman (1814-1870) u da Klaus Groth (1819-1899). Dej hom niad blouß in n oingann Lond an Eifluß ghobt, sundan aa d nidasaksischa Litratua i d Nidalandn inspiriat.

Da Fritz Reuter

Da Fritz Reuter (1810-1874) is vo Stavenhagen in n heitinga aso ghoissanan MeckPom. Studirt houd ar af da Universitet vo Jena un is 1833 zwengs poletischa Reḏn arretirt u weggsperrt worn; umma 1840 is ar wida frei kumma.

An Reuter sa ejaschta Asgoub is as Sammlwerk Läuschen un Riemels, a Anekdotn u Reim, vo 1853, gfulgt vonrana zwoatn Sammling umma 1858. As Sammlwerk is recht positif afgnumma worn, u nougfulgt worn vo dea Polterabendgedichte u De Reis nach Belligen umma 1855. As letzt Werk is a humoristischs Gadicht iwa d Awenturn oda Omteia von a por meklbörga - i moin meklenburga - Bauan, wou af Belgja wolln, dass hinta dea Mysterja vo da houchantwickltn Kultur kumma, wou owa ba eran Zill nej niad õkumma.

Da Reuter is in n Grund a Vollzeitautor gweng. A wichtinga Werkk vo eam han weitas Kein Hüsung, a Dorfepos vo 1858, u Hanne Nüte un de lütte Pudel, a Poesi vo 1860, un a gõnza Reiha vo Gschichtlsammlinga, wej Olle Kamellen, Ut mine Festungtid, Ut mine Stromtid oda Dörchläuchting vo 1860 bis 1866. As gibt gõnz lewendiga Momentafnoma as n Reuter sana aingan Umwelt u da preissischn Gschicht, wej dan Afstond genga n Napoleon. Sane gsommltn Werkk han i de 1860ga Jouana assakumma, u sa Glanzwerk Ut mine Stromtid is 1878 glei af Englisch iwasetzt worn. An Reuter sa Schreiberei is aa assaholb von n Nidasaksischn populer worn, aso populer wej nu koana af Nidasaksisch bis durthnhi. Da Germanist Wolfgang Stammler hod amol gschrim, dass d Person von n Inspektor Bräsig - i da Stromzeid - i n Erntempl vo da Weltlitratur ghejrad.

Da Kasper Ohm af san Ross z Rostock, a Biltl as da plattdeitschn Litratur von n 19. Jh.

Da John Brinckman

Da John Brinckman (1814-1870) vo Rostock is - nu gacha wej da Fritz Reuter, owa minda long - zwengs politischa Reḏn eikastlt worn. Ar hod vasoucht a neis Lem i de Vaoinigtn Stootn õzenfonga, owa is vo durtn zwengs an Gsund wida zrugga i d Hoimad, wou ar nou a Lihrar gweng is.

Umma 1854 fongt ar õ nidasaksischa Gadicht u Gschichtln zen schreim. Mejra u mejra Leit hom ebs vo eam ghejat, ner - grod nou san Toud - is da Suksess, sa Dafolg, douher kumma. Z sane Werk ghejat da Kasper Ohm un ick vo 1855 bis 1868, da Vagel Grip mit Dichtung vo 1859, da Voß un Swinägel mid a Gschichtln vo 1854, da Mottche Spinkus un de Pelz a humoristischa Gschicht iwa a Juḏn z Güstrow u Von Anno Toback a Sejforaromaan. Sane gsammltn Werkk han umma 1900 publezirt worn.

Da Kritika Paul Fechter hod iwa n John Brinckman gschrim, dass sa breamtas Bouch 'Kasper Ohm un ick' nouch - u toals gor iwa - an Fritz Reuter san 'Stromtid' stengad; dass i da Person von n oltn Kopatejn Pött, dan alloa wouanan Oustsejfora vo da deitschn Litratur, vill mejra Kroft wej in n Onkl Brösig von n Reuter sitzad.

Da Klaus Groth

Da Klaus Groth (1819-1899), da Schejllmoasta vo Heid i Dithmarschen, hod dan Gadichtband Quickborn. Volksleben in Plattdeutschen Gedichten ditmarscher Mundart 1852 assabrocht, mid dan wou ar furtahi kennt worn is. I sana Gadichtt furmalirt da Groth as nerdlinga Flochlõndlem. A hod d Asdruckskroft vo da Regionolsprouch deitle gmocht, u gfunna, dass des wos fáhlt von n abstraktn Gsoḡ wett gmocht wird durch d sinnlichara, greifborana Treffsichahait.

Z Kiel hod da Groth min Professa Karl Müllenhoff ban Daschreim vo da Platdeitschn Grammatik und Orthografi midgwerklt. Ar hod aa Gschichtln u Jungd-Arinnarunga gschrim. Ar is af (Nei-)Houchdeitsch iwasetzt worn u hod s Dascheina vo sane gsammltn Werkk nu gseng. Dej Kompanistn Johannes Brahms un Arnold Schönberg hom vill vo sane Lejda aa vatount.

As 20. un 21. Jh.

Dawál d nidasaksischa Litratua von n 20. Jh. koa ununtabrochnna Furtsetzing vo da mittlnidadeitschn Litratua is, hom se a spezjella Autorna doudavõ inspirian loua. Aso hom a Schreiwa wej da Jan Naarding u da Klaas Kleine ira aingann greimtn Versiona oda Nouchdichtareia von n Vejcha-Epos von n Fuks Reintje - oda Reineke - gschoffn, insperiat durch d mittllnidadeitscha Fossung, wou 1498 z Libeck assakumma is.

D literarischn Ambiziona u s Sprouchbawusstsaa

As spezifisch litterarischa Hernemma von n modernna Nidasaksisch, in Gengsotz zen Schreim oun a literatischa Ambiziona, is af s Ejascht rár gweng. Fia d Idej, dass aa a Regionolsprouch litterarisch gnutzd wern kõ, is nu a Emanzipazionsschloḡ noutwende gweng. I de 50ga Jouana hom in n Kontext von n Nidasaksischn Batou a por Schreiba a Gschau vo irnane literarischn Ambizja gem. An weitann Emazipazionswurff houd s sida de 80gana gem, wej d litterarischn nidasaksischn Zeidschriftn wej d Drèentse Roet, d Grunneger Krödde u spáda d twèentischa De Nieje Tied mid da tradezionelln Schreiwarei brochn hom.

D Autorn han typischaweis af ira aingann Region vablim, wos midunta zen Asdruck kumma is in n Antstenga vo trennta festa Schreibweisn fia an ejda Region. A Mouß vo iwaregionoln (nidalendisch-deitschn) nidasaksischn Bawusstsaa hod doudazou gfejat, dass s an reziprokn litterarischn Astausch gem houd. Aso han nou an Virblt von n Roet dej Zeidschriftn Krödde u d ostfrisischa Diesel assabrocht worn, un is aa vo 1958ge õ d Zeidschrift De Moespot (von ej De Moospot) wej a Organ von n "Verbond veur Neersasse Dialektkringen" assakummad worn. Da Vabunt umfosst d nidasaksischn Regiona Achterhoek, Sallaand, Oost-Veluwe u spáda aa Twente. A Schreiwa wej da Jan Poortman u da Gerard Vloedbeld hom a Románn vo plattdeitschn Autorn in irnan Dialekt iwatrong (respektiv s Drèentisch u s Tweantisch).

Trendt u Karaktaristika

Da Autoa Henk Krosenbrink vo Achterhoek umma 2010.

Oa vo de Antwicklinga i da nidasaksischn Litratua is d Grindung von Dagblad van het Noorden Streektaalpries, da wou sida 2005 a jeds Joua õran Dichta oda Prosaschreiwa vagem wiad, wou in n grenninga, drentha oda stellingwarfa Dialekt schreibt. Weitas is i dan Johrhundat da Freudenthal-Pries fia nidasaksische Litratua z Deitschland 1956 grindt worn u vaschidntle aa õ nidalendisch-nidasaksischa Autorna gonga: 2001 õn n Henk Krosenbrink (1928-2015), 2008 õ d Aly Freije (1944) u 2019 õn n Tonko Ufkes (1958). 2010 hod da Willem Tjebbe Oostenbrink (1963) an Freudenthal-Firdapreis gwunna.

Wej aa i d letzan Dekadn vonn 20. Jh., han dou d gõnzn Joua a gringa Zol vo literarischa Weakk i de vaschidnanan Varjantn vonn Nidaseksischn assakumma, wej a Románn, a Nowellna un a poetischa Sammlweakk. Doudabei is scho seit lengan da Schwárpunkt i d Nidalandn i de nerdlinga nidasaksischn Regiona gleng, i de Prowinzn Groninga, Drenthe un in n frisischn Stellingwarf. Dej Regiona hom generell a stabilana un mejra asbauta Infrastruktua fia s nidasaksischa Schreim, wej dej zwou ondanan Prowinzn Overijssel u Gelderland.

Da Kontrast lafft vo Prowinzn wej Drenthe, wou d nidasaksischa Litratua a lemada Subkultua furmt - midunta mid a Durchbrichh, wej da d Ria Westerhuis (*1959) u da Delia Bremer (*1969) ira Minnezinne: Drentse erotische poëzie, wou s umma 2009 mid i s effatlicha TV kumma han, - bis i Regiona wej d Veluwe, wou d Regionolsprouch fia s litratarischa Schreim praktisch nimma heagnumma wiad.

Asblik

Datei:TiedschriftRoet.jpg

D Zeidschrifd Roet

Dej nidasaksischa Litratua dalebt seit dea 80ga Jouana von n 20. Jh. an modernnan, neianan Impuls durch a Autorna, dej wou zer Babyboomer-Genneraziõ vo da Noukrejḡszeid ghejan. Des triffd af d vill wejngann jinganan Schreiba aa zou, owa d Zol vo d Sprecha von n Nidasaksisch is nou dej 60ga u 70gana orḡ zrugga gonga. As graduella Umscholtn vo de nidasaksischn Dialektt af s Hollendisch, wej a Umgangssprouch, oda resp. z Norddeitschland von n Plattdeitschn af d (nei-)houchdeitscha Umgangssprouch, furmt af Daua d gressta Badrouing fir s Furtbasteng vo da nidasaksischn Litratur.

Deam stejt a Vabessering von n Õseng von n Nidasakschischn gengiwa. Long hod ma d Sprouch generell fia unkultewirt u fir a Hindanis fir s Recht-Kinna oda Moastan vo da Houchsproch gholtn. Uaft is s felschle gwouat worn wej a vadurma Furm von n Hollendischn oda vo da Houchsproch, stotts wej a Gruppn vo Regionalwarjetetn midrana aingan Gschicht. Min Õfang von n 21. Jh. is s Nidasaksisch, zvur scheja ner 'Dialekt' oda 'Platt' ghoissn, longsom in a mejra positivs Lejcht eine gruckt. Gstitzt oda gfirdat worn is des durch d Popularetet vo da Regionalsprochmusi u durch des, dass d EU-Charta fia Regional- u Mindaheitnsprochn u d Nidasaksischa Iwaoakunft (ndl. Convenant inzake de Nederlandse erkenning van de regionale Nedersaksische taal) as Nidasaksisch wej a Sproch offezjell dakennt hom.

Litratua nou Regiona

Dej Schreiba, wou dou i dera Iwasicht virkumma, han long nu niad d gonzn Autorna von n Nidasaksischn. In Fulngaten findt se a Iwablick nou de Regiona. Nou an Institut für Nidadeitsche Sprache z Breman dascheina a jeds Joua umma 150 neie plattdeitscha Bejcha.

Noaddeitschland

I Noaddeitschland git s mejrana Litraturpreis fir plattdeitscha Textt, wou da Borsla-Pries, da Freudenthal-Pries, da Klaus-Groth-Pries u da Wilhelmine-Siefkes-Pries dazoughejan. As gid a Lendazentra für Nidadeitsch mid a Informazion; un as git a por kleannana plattdeitscha Valoḡ, bsundas an Quickborn-Verlag. Aa d Zol vo d Selbstpublekaziona u vo Books on Demand steigt; a Iwasicht vo Publekaziona u zen Bejcha-Kaffa git d Plattform Plattschapp. A zentrola Treffpunkt fir plattdeitscha Litratua is seit 1948 d Bevensen-Tagung, wou awl in n Settemma zammkummt. Weitas git s aa d Plattdeitscha Bouchmessn, wou seit 1998 es zwoata Wochnend von n Nofemma vo da Carl-Toepfer-Stiftung asgricht wird. Wichte han aa d nidadeitschn Litratua-Gsellschaftn. Doudazou ghejan d Augustin Wibbelt-Gesellschaft, d Christine-Koch-Gesellschaft, d Fehrs-Gilde, d Freudenthal-Gesellschaft, d Fritz Reuter Gesellschaft, d John Brinckman Gesellschaft u d Klaus-Groth-Gesellschaft.

A wichtinga Autorn han – ogseng vo de Klassika – aa da Gorch Fock, da Johann Hinnerk Fehrs, da Georg Droste, da Rudolf Kinau, da Augustin Wibbelt u d Wilhelmine Siefkes. Da Fritz Stavenhagen u da Hermann Boßdorf hom a Drama gschrim. A Lyrik hom d Greta Schoon, d Erna Taege-Röhnisch, da Norbert Johannimloh, d Waltrud Bruhn u d Renate Molle gschrim. Aa a Radiodrama han af Plattdeitsch gmocht worn, u. A. von n Hinnerk Kruus, n Heinrich Schmidt-Barrien, n Johann D. Bellmann, n Wolfgang Sieg u da Ursel Meyer-Wolf.

D Nidalandn

Publezirt worn is bsundas i de Prowinzn Groninga, Drenthe un i Frisland z Stellingwarv min Johan Veenstra. I Overijssel u Gelderland hod s aa a Schreiwaleit gem, obar d Valeḡa oda d Strukturn hom gfáhlt.

Groninga

Zeitschriftn u Preis

As <i>Dagblad van het Noorden</i>, a Zeiting z Groninga u Drenthe, wou an Dagblad van het Noorden Streektaalpries aslobt.

I da Prowinz Groninga hom d Schreiwa anond scho seit 1982 i da Zeitschrifd Krödde gfunna, wou bis 2015 publezirt worn is. A digitala Altanativ, wou 2016 doudadraf vo batroffanan Autornan grindt worn is, is d Online-Zeidschrifd Oader. Da Haptredakter vo da Oader is da sakkrisch produktive Gschichtlschreiba u Dichta Tonko Ufkes (1958); sane Midredakter han da Jan Glas (1958) u da Hindry Schoonhoven (1978). Weitas dascheint seit 1983 dej Toal en Taiken: tiedschrift veur Grunneger kultuur, redigirt von Autor Jan Groenbroek (1946), wos koa spezifisch literarischa Zeidschrifd niad is, owa scho a Podium u Plottfurm fir Groninga Schreibtalent.

Dej groninga nidasaksischa Litratuawelt hod a Potenzial durch d villn Litraturpreisn, wou an Blik richtn af a talentvolla Werkk vo Schreiba u Dichta, dej firdat u se doudamid aa i da aingan Litratur antwicklt. Zamm mid ondan Zeig wej a Zeidschriftn u Sprochkurss, ghejan a sechana Preis zou dej Rand- u Vurbadingunga fir a Litratur i da Regionolsprouch. As is ja niad gsogt un ollemol gwiß, dass a talentvulla Schreiwa af d Idej kummt, nema - oda stotts - i da Houch- oda Stootssproch i da Regionalsprouch zen schreim. A Preis fir nidasaksicha Litratur u Musik z Groninga, Drenthe u Stellingwarf, wou in s Aug hupft oda affollt, is da <i>Dagblad van het Noorden Streektaalpries</i>, wou seit umma 2005 vagem wird. Scho lenga git s dan <i>Literaire Pries</i>, an wou d Stichting 't Grunneger Bouk seit 1981 fir a Werkk af an groninga Nidasaksisch valeiht.

Weitas git s nou nu a por plattdeitscha Litraturpreis, wou ej amol aa nidasaksischa Autorna i de Nidalandn krejng, wej dan Borsla-Pries, dan Freudenthal-Pries, dan Klaus-Groth-Pries u dan Wilhelmine-Siefkes-Pries. Dou hod s Groningarischa an Vurtal, dass s - vaglicha mid ondana plattdeitscha Dialektt - stork vawondt min Oustfrisischn is, wou relatif vil dri gschrim wird. Weitas is aa da Kontakt zwischa Nidasaksischa Schreiba i Groninga un Oustfrislond scho lenga dou.

Poesi u Kurzgschichtn

Da groninga Dichta u Schreibar Lammert Voos

Groninga is goud represantirt i da Nidasaksischn Antologin vo Poesi Verrassend Nedersaksisch (Kleine Uil, 2010) u da vo Prosatextt Gloepends mooie verhalen (Het Drentse Boek, 2014). A Autorna, wou ma fir irna Kurzgschichtn kennt, han midunta da Reinder Willem Hiemstra (1943), d Aly Freije (1944) u da Melle Hijlkema (1960). A kennta Dichta, wou vill gmocht hom, han z. B. da Jan Glas (1958), da Willem Tjebbe Oostenbrink (1963) u da Lammert Voos (1962); da Letzt is aa a 'Stoddichta' vo Dèventer gweng. D Autorĩ u Mitgrindarĩ vo da Zeidschrifd Krödde d Hanny Diemer (1942) nennt an Jan Glas, an ollawichtingan Groninga Dichta vo heit, midrana gõnz aingan u modernan Sproch.

A Werkk in a Regionalsprochn folln ej amol aa i weitana Zirkl af. Iwa an Lammert Voos sa nidasaksischa Poesisammling Mien zinloze aanwezeghaid (2012) houd aa s Meander Magazine gschrim.

Oa, wou scho lenga af Groningarisch schreim, han in neia Johrhundat awl nu aktiv. A Beispill han da Dichta, Theata- u Lejdarschreiba Jan Siebo Uffen (1942), da wou scho sida de 60gana dabei is; da Henk Puister (1953), wou seit de 80gana vill Gadichtt, Gschichtln u Lejdtextt schreibt; u da Tonko Ufkes (1958), an wou sane Gschichtn aa in n Drenthischn, u niad blouß z Groninga, a Renamee hom.

Weitana Schãnra

Recht vill Groninga Schreiba hom a Poesi u kurza Gschichtln gschrim, wos owar niad as alloininga Schanre is, mid dan wou gowad worn is. Weita uam han scho a Autorna gnennt, wou fir d Bihna oda fir d Musiğ gschrim hom. Wos neianas is in n 21. Jh. an Gerrit Wassing (1925-2015) sa Nowelln Met de vouten in t wotter (Servo, 2000) gweng. Dej durch Nidalendisch-Indja inspirirta, mystischa Nowelln hom da Fokko Veldman u d Hanny Diemer an absolutn Bergspitz vo da Groninga Litratur ghoissn. Dejselbing Kritika hom iwa s dichtarischa Werk von n Wassing gsogt:

Ar is da ejascht u soweit oinze Schreiba, wou a Haiku af Dialekt schreibt, dea wou wirkle a mystischa ejstlinga Spher outma un a Haiku gnennt wern kinna.

Von n Jan de Jong (1951) is 2017 da Roman Stilte van wind assakumma, wou karakterisirt is durch a schorffs Registrirn vo i dan Foll deam, wos inrana Gmoischoft gschiaht, wann d Untastiza u d Gengar von n Bau vo zwou Reiha grousse Windmilln anond gengiwastej. Vo da Fieke Gosselaar (1982) han unta n Titl s Leven as olifantspuzzel (2018) dej Beitreḡ bintlt, wou s fir s Radio Noord presantirt houd. Aa an Kees Visscher (1930-2007) sane Gschichtln fir s Radio Noord han gsammlt i Twinteg joar zo dag en deur vo 2006. Vo da Autorĩ u Dichtarĩ Gré van der Veen (1936), dej wou scho seid dea 80ga Jouana groningarischa Kindabejchl schreibt, is 2003 s Kindabouch Abbedoedas assakumma.

Weitana Autorna

A Autorna vo Groninga han weitas da Jan Boer, da Sien Jensema, da Simon van Wattum, da Saul van Messel, da Gerrit Wassing u da Kees Visser.

Stellingwarf

D Stellingwarver Schrieversronte u da H.J. Bergveld-pries

D Ax oda Schnittstelln vo da Stellingwarver Vatiertet is d Stellingwarver Schrieversronte, resp. d Stellingwarfa Schreibaruntn, wou midunta a Bejcha publezirt houd. Dej Organisaziõ git sida 1972 d heitinga allzwoamounatlicha Zeitschrift De Ovend assa, wou niad spezifisch literarisch is, owa durchas a Flekk fir a Bouchrezensiona houd. Weitana Bejcha-Informaziona finna se i da Bejchazeiting Twie pond 'n Stuver, wou amol durch Schrieversronte vatoalt worn is.

Fir gschrimas u gredtas Stellingwarfarisch (vo Friesland, Overijssel oda Drenthe) vo literarischa oda linguistischa Oat gits seit 1981 an H.J. Bergveld-pries, da wou asgem wird durch d Gmoinn Weststellingwarf u Ooststellingwarf.

Poesi, Gschichtn, Romaann

I de ejaschtn Joua von 21. Jh. han d fulngatn Bejcha assakuma: Vo da Anke Hoornstra (1958) Aosem umma 2000, von n Willem Jan Teijema (1964) Doe gebeurde et umma 2001, vo da Christine Magour-Mulder (1973) Storm in et leven, unta n Autorinnanama Stien van Anne umma 2003 u von n Jan Veldhuizen (1951-2005) De tael van mien moeke umma 2004.

Von n Bennie Holtrop (1938), da wou aa af Frisisch schreim u vaeffntlichn toud, is 2001 dej Gschichtlsammling Mooi veur Joker assakumma. Da Karst Berkenbosch (1950) is in n draffulngatn Joua mid dan kloina Romaan De Sjaal assakumma, da wou 2010 aa inra nidalendischn Version publeziert worn is. Doudadri nutzd da Berkenbosch sane Daforing min Bildingswerk z Leeuwarden doufir, a Biltl vo da Jungtkultur zen skizzirn, wou Seks u Õseng wichtinga Thema han u d Gsellschoft scheja assranont brichd. Da Basprecha von n Dagblad van het Noorden hejd doudazou gmoint:

D Stellingwarver Schrieversronte stechad mid De sjaal ondana Regionalsprochvalega aus. Niad blouß, wos an Inholt õgejd, aa d frischa Gstolting vadejnad a Weitafejaring. Da Berkenbosch setzad mid De sjaal es Stellingwerfarisch mittn i d heitinga Zeid af a Manir, wou aa a junga Lesa gwinnad.

Weitas is 2002 von n Jan Schonewille (1953) da Romaan Maaike publezirt worn, iwa a Lejb vonran Stellingwarfa Moidl zeran Bawona von n Jidischn Owadsloḡa i De Fochtel in n Zwoatn Weltkrejḡ. Umma 2008 is da Harmen Houtman (1951) mid da Gadichtsammling Dichterbi'j un umma 2019 mid da Gschichtlsammling As ik kiezen moch... assakumma, wou midunta a Fortngschichtn un a Tarinnaringa õ d Eltan vo eam z finna han.

Da Johan Veenstra

Weitumma da ollaproduktivana Stellingwarva Autor in n 21. Jh., un aa davur scho, is da Johan Veenstra (1946). In dan Johrhundat han vo eam scho drei Gedichtsammlinga, drei Gschichtlsammlinga, u veja Romaanna assakumma. Sa autobiografischa Romaan Een brogge van glas (2006) handlt von n Vaheltnis zwischa da Dazellfigur u sana Moutta, dej wou an as an Boum awl gschitzd houd, wou an spada selwan stoak braucht houd u aa nou da Leicht nu vill in eam ummagonga is. Wej goud dass ara Vaheltnis aa is, dou han Sochn, wou s niad doudadriwa riaḏn hom kinna: Brugga vo Glos, wou ma niad driwa, af d onda Seitn kummt. Umma 2009 is d frisischa Iwasetzing In brêge fan glês assakumma.

Wenn a da Veenstra si eftas inspirirn loud durch des wos dicht ba eam dahoim gschiaht, kumma ar aa a ondana Regiona u Landt i san Werkk vur. Aso wird in n Romaan Een vrouw van ivoor (2015) d Jungt vonran Moidl i da Kod d Iwoar, wou spaada i d Nidalandn kumt.

Weitana Autorna

A Autorna vo Stellingwarv han weitas da Hendrik Vondeling, da Oene Bult u da Lodewijk Hooghiemstra.

Drenthe

Zeitschriftn

Oina vo de jinganan Schreiba in n Drenthischn: Da Tieme Woldman

In Drenthe sticht ba vill Aktiwitejtn in, iwa u fir s Nidasaksisch un aa ban publizistischn as Huus van de Taol vira, wou da Valoḡ Het Drentse Boek mid dazou ghejat. Aa d literarischa Quartalszeitschrifd Roet u d generell kulturella Zeitschrifd Zinnig wird von n Huus van de Taol publezirt. Dej Roet dascheint seit 1979 ununtabrochn un is zentrol fir d nidasaksischa Litratur vo da Region. D mejran literarischn Autorna hom ira Kunst i da Zeitschrifd antwicklt, vur deam, dass s a Bejcha publezirt hom. D Zeitschrifd Zinnig, wou 2016 af Basis vo da frejanan Zeitschrifd Oeze Volk / Maandewark antstonna is, vaweist af u basprichd midunta literarischa Werkk.

Dej durch an Rouke Broersma zammgstellta Antologi Scheupers van de taol: Bloemlezing van de Drèentse Schrieverij 1837-2003 (Het Drentse Boek, 2003) umfosst kurza biografische Skizzn u Beispill as n Werk vo dan wichtingann Autornan bis i d ejaschtn Jouana von n neian Joahundat. Oa doudavõ, wej da Gerard Nijenhuis, da Rieks Siebering, d Suze Sanders u da Egbert Hovenkamp II, han awl nu aktiv u schreim furtahi a drenthischs Nidasaksisch. Nema a festa Noma, af dej wou ma awl wida i da Zeitschrifd Roet trifft, han dou in n 21. Jh. aa a por Leitt, wou zen ejaschtn Mol af Drenthisch publezirn. Ze d neian Autorna, wou mittlawal aa a Bejchar puublezird hom, ghejan z. B. d Leny Hamminga (1954), d Ria Westerhuis (1959), d Annije Maria Brans (a Pseidonym vo da Marga Zwiggelaar, 1963) u da Tieme Woldman (1965).

Lengana Prosa

Dej drenthisch-nidasaksische Prosa is in n 21. Jh. nu ban Entwickln. I da Õfongsperiodn vo dan modernan Schrifttum, i d 80ga u 90gana, is da Schwarpunkt af kirzana Werkk, wej a Nowelln, gleng. Beispill doudafir han an Jan Veenstra sa Zangeres van zulver vo 1989, an Klaas Kleine sa Een feestelijk starfgeval vo 1991 un an Gerard Stout sa Zwak ies vo 1992. Zounemmada han nou aa a Werkk miran lengan Ouḏn u mejra Seitn enzod u vira kumma, wej an Stout sa Matglaozen dreum. Drentse roman vo 1994, an Lukas Koops sa Tendenzroman Schoeltied vo 2003, an Gerard Nijenhuis sa Roman Het verbörgen leven vo 2004 un an Jan Veenstra sa Detektivroman Tammo Tiesing en het liek op zolder vo 2004.

Da Valoḡ Het Drentse Boek is orḡ ambizjesa Projektt niad asn Weḡ gonga. Von n Gerard Stout is 2011 da umfongreich autobiografischa Roman Ningtien assakumma. Da Kritika Rouke Broersma hod an as besta drenthsicha Bouch, wous gem houd, ghoissn un i san Weblog Woest en Ledig moint da Rezensent Joep van Ruiten:

A Spannung kent Ningtien wejng, do vill Stauung. As schofft a eissast afwejllada Prosa, aa wal d Gschicht aso umma vejazg Jouana umfosst, von n Õfong vo d 60gana bis is neia Millenjem. Detailliad skizzirt da Stout as Vaflejßa vo da Zeid, oun dass ar reäll vill vaendat. Grod aso wej s i da Wirklekat lafft: ma steng danem u schaugn an Gschneng nouche, owa seng s ner, wenn s scho umma is.

An Anne Doornbos sa De Paddenvanger vo 2018, a Kriminalroman nou an skandinavischn Model mid iwa 300 Seitn, hod an Dagblad van het Noorden Streektaalpries daglengt u n is a Joua nou da Publekazion gfolgt worn vonrana Radtour min Autor durch dej Ort vo da Romangschicht, wou von 't Huus van de Taol organesirt worn is. 2020 hod d Marga Zwiggelaar an Dagblad van het Noorden Streektaalpries fir san historischn Kriminalroman Maagie in het ies vo 2019 daglengt.

Weitana Autorna

A Autorna vo Drenthe han weitas da Roel Reijntjes, da Martin Koster u d Marga Kool.

Overijssel

Vo da Prowinz Overijssel kumma vo Salland d Johanna van Buren, da Herman Korteling, da Broos Seemann, da Gerard Werkman, da Klaas Würsten u da Riek van der Wulp-Heutink. Vo Twente han da Gerard Vloedbeld, da Johan Gigengack, da Willem Wilmink, da Gerrit Klaassen, da Frank Löwik, da Goaitsen van der Vliet u da Theo Vossebeld.

Gelderland

Von n Achterhoek han da Gerrit Jan Meinen, da Gerrit Odink, da Henk Krosenbrink (Freudenthal-Pries 2001), da Riek Beskers, da Henk Lettink u da Sebastiaan Roes. Vo da Veluwe han da Hermen Bomhof, da Bertus van den Bremen, d Aaltje van den Bremen-Van Vemde, d Alie Th. Groenhuizen, da Henk Dijkslag u da Arie Hofstede.

Amerika

Ze d wichtingan Schreiba oda Autorn af Plautdietsch ghejan da Arnolt Ditj u da Ruben Ap.