Jiddische Grammatik
D Morphologie u d Syntax von n Jiddischn hod vill Gmoasamkaitn miḏn Deitschn, mid grundlengadn Elementnan (wej Substantivna, Veam, Loaniwasetzunga oda s Imitian von n Aspektsystem) as n Slawischn, Hebräischn un Aramäischn.
Nomina Werkeln
Genus Werkeln
Jiddische Nomina wean af drea Genera aftoalt; maskulin (זכר zokher), feminin (נקבה nekeyve) u wedano (נײטראַל neytral). Ganz ko ma s Genus ned von ej wissn, u wenn s a poa Regln git:
- Nomina, d wou spezifsch fia Vejcha oda lemdinga Wesn san, san nou an natialinga Gschlacht maskulin oda feminin
- Nomina, d wou af a ned-batonts Schwa asgej, san gwenle feminin
- d Bildunga mid de mearan Suffix fia abstrakta Nomina, wej ונג- -ung u הײַט- -hayt san Feminina
- Diminutiva san i da Standardsproch wedano, resp. neitrum.
- Loanweata wean generell Maskulina, wenn s ned af a Schwa asgej u vo deastweng ejara fia Femina ghaltn wean.
Kasus Werkeln
Es gibt in Jiddischn drei grammatische Kasus, en Nominativ, en Akkusativ un en Dativ. D Kasusflekzion kummt i da Regl nea duach n Artikl u duach s Adjektiv zen Asdruck. In a poa Situaziona, findt se owa aa a Kasusflekzion ba de Substantiv, eischlejssle de Vawandtschaftsbagriff (טאַטע tate 'Voda', מאַמע mame 'Mouda') u de Weata ייִד yid u האַרץ harts, wou d Feminina u Neitra d Ending ן- (-n) in Dative Singular u d Maskulina d Ending ן- (-n) in n Dativ un in n Akkusativ Singular hom.
Es Jiddisch hod koinn Genitiv niad a. Wenn owa des Vo'dem'wou's'is balebt oda menschle is, ko da Bsitz miḏn Suffix ס- (-s) õzoigt wean, z. B. (dem/zayn) tatens (a) hoyz. Andanfols wiad statts an Genitiv d Preposizion פֿון (fun) gnumma.
A weitane genitiv-oatiga Konstrukzion, da Quantitativ, wiad gnutzd, fia s Bschreim vo Quantitejtn, z. B. אַ פֿול גלאָז הייסע טיי (a ful gloz heyse tey); אַ גרופּע יונגע מענטשן (a grupe yunge mentshn). Dej Konstrukzion ko ned gnutzd wean, wenn a determinirada, resp. bstimmta, Artikl gsetzt wiad: אַ פֿול גלאָז פֿון דער הייסער טיי (a ful gloz fun der heyser tey).
Plural Werkeln
Es git zwoi regulerne Plural-Suffix. Ba Nomina, dea wou af an ned batountn Vokal asgej, wiad da Plural miḏ n Suffix -s gfurmt. Ba Nomina, dea wou af an Konsonantn asgej, wiad da Plural miḏ n Suffix -n gfurmt.
Dounemm git s a Nomina mid an unreglmaassing Plural, mid -es (bsundas ba slawischn Weatan), mid -er u mid Umlaut, z. B. מאַן man / מענער mener, קינד kind / קינדער kinder, un nea mid Umlaut, z. B. האַנט hant / הענט hent. Manchane Weata endan se in n Plural ned, wej bspw. פֿיש fish 'fish'. Nomina, dea wou s Diminutiv-Suffix -ele oda -l hom, furma n Plural mid -ekh, z. B. מײדל meydl / מײדלעך meydlekh.
De mearan Weata as n Hebräischn nutzn dej aschkenasisch-hebrejschn Pluralendunga, d. h. ים -im, wej i ספֿר seyfer / ספֿרים sforim '(Religions-)Bouch' oda ות- -es, z. B. סוד sod / סודות soydes 'Ghaamnis'). Wej dea Beispill zoing, hom vill Plural von n Hebräischn zousatzle zen Suffix a Oat "komplexn Oblaut". Manchane Weata as n Hebräischn furma en Plural aa nou an Germanischn oda ned ganz richte nou an Hebrejschn, bspw. קול kol / קולער keler 'Stimm' oda טלית Tales / טליתים taleysim, wos af Hebräisch en Plural af ות- houd. Ondane Weata hom aa parallel mearane Pluralfurma.
Artikl Werkeln
Da hiweisad oda bstimmte Artikl kongruiad min Nomen i Genus, Numerus u Kasus.
| Singular | Plural | |||
|---|---|---|---|---|
| Maskulin | Neitrum | Feminin | ||
| Nominativ | דער der | דאָס dos | די di | די di |
| Akkusativ | דעם dem | |||
| Dativ | דעם dem | דער der | ||
Da unbstimmte Artikl findt se nea in Singular un is ollawaal אַ (a) u nea voa d Vokalna אַן an.
Adjektiv Werkeln
Attributive Adjektiff wean flektiad nou an Nomen i Genus, Numerus u Kasus, weand predikative Adjektiff unflektiad bleim. Ma sogt z. B. דער גוטער מאַן der guter man, owa דער מאַן איז גוט der man iz gut. Wenn a Adjektiv absolut, d. h. ned mid an Nomen, gnutzd wiad, nou wiad s a wej s attributiva Adjektiv flektiad, z. B. דער מאַן איז אַ גוטער Der man iz a guter. Adjektiff in Neitrum Singular hom owa in attributiva Posizion, nea ban bstimmtn Artikl a Ending.
| גוט | Singular | Plural | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Maskulin | Neitrum | Feminin | ||||||||||
| Unbstimmt | Bstimmt | Absolutiv | ||||||||||
| Nominativ | גוטער
guter |
ער- -er | גוט
gut |
-_ | גוטע
gute |
ע- -e | גוטס
guts |
ס- -s | גוטע
gute |
ע- -e | גוטע
gute |
ע- -e |
| Akkusativ | גוטן
gutn |
ן- -n | ||||||||||
| Dativ | גוטן
gutn |
ן- -n | גוטן
gutn |
ן- -n | גוטן
gutn |
ן- -n | גוטער
guter |
ער- -er | ||||
Dej Ending -n is -en nou an m, an batountn Vokal oda an Diphthong; is owa -em nou an n u, as a Asnama, ban Adjektiv nay.[1]
A Gruppn vo pronominaln Adjektifnan samt אײן eyn, קײן keyn, u d Possessivpronomina, wej מײַן mayn u זײַן zayn 'his', wean aweng ondas flektiad. Se wean nou Genus, Numerus u Kasus flektiad wenn s predikativ san, owa ned wenn s attributiv san. Wenn s alloa steng (absolutiv), san s ganz aso wej d normaln Adektiff.
D Adjektiff stenga gwenle vua an Nomen, kinna owa aa als wej a absolutiva Konstrukzion folng, z. B. אַ שיינע פֿרוי a sheyne froy oda אַ פֿרוי אַ שיינע a froy a sheyne.
Pronomen Werkeln
| d rednate
oda 1. Person |
d õgredte
oda 2. Person |
d ondane
oda 3. Person | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Singular | Plural | Singular/ informal | Singular formal/ Plural | Plural informal | Singular | Plural | |||
| Standard | Poulisch[2] | Maskulin | Neitrum | Feminin | |||||
| Nominativ | איך
ikh |
מיר
mir |
דו
du |
איר
ir |
עטס
ets |
ער
er |
עס
es |
זי
zi |
זיי
zey |
| Akkusativ | מיך
mikh |
אונדז
undz |
דיך
dikh |
איַיך
aykh |
ענק
enk |
אים
im | |||
| Dativ | מיר
mir |
דיר
dir |
אים
im |
איר
ir | |||||
D Pronoma vo da drittn Person kumma in Genus mid dea Nomina zamm, af dea wou sa sih bazejng. Aso wiad aa af d unbalebtn Objektt er oda zi gnutzd, wenn s grammatisch a Maskuline oda a Femina san. In n Poulischn Jiddisch wiad, wej in Boarischn, da olt Dual i da õgredtn Person Plural gnutzd.
Numeralia (Zolweata) Werkeln
Dej Kardinalzoln san zmindast nou an Standardjiddischn d Folngatn.
| Zol | Jiddisch | YIVO | Lötzsch |
|---|---|---|---|
| 0 | נול, זערא | nul, zero | nul, sero |
| 1 | איינס | eyns | ejnß |
| 2 | צוויי | tsvey | zwej |
| 3 | דרײַ | dray | draj |
| 4 | פיר | fir | fir |
| 5 | פינף | finf | finf |
| 6 | זעקס | zeks | sekß |
| 7 | זיבן | zibn | sibn |
| 8 | אכט | akht | acht |
| 9 | נײַן | nayn | najn |
| Zol | Jiddisch | YIVO | Lötzsch |
|---|---|---|---|
| 10 | צען | tsen | zen |
| 11 | עלף, עלעף | elf, elef | elf, elef |
| 12 | צוועלף, צוועלעף | tsvelf, tsvelef | zwelf, zwelef |
| 13 | דרײַצן | draytsn | drajzn |
| 14 | פֿערצן | fertsn | ferzn |
| 15 | פופצן | fuftsen | fufzen |
| 16 | זעכצן | zekhtsn | sechzn |
| 17 | זיבעצן | zibetsn | sibezn |
| 18 | אכצן | akhtsn | achzn |
| 19 | נײַנצן | nayntsn | najnzn |
| Zol | Jiddisch | YIVO | Lötzsch |
|---|---|---|---|
| 20 | צוואנציק | tsvantsik, tsvontsik | zwanzik, zwonzik |
| 21 | איין און צוואנציק | eyn un tsvantsik | ejn un zwanzik |
| 22 | צוויי און צוואנציק | tsvey un tsvantsik | zwej un zwanzik |
| 30 | דרײַסיק | draysik | drajßik |
| 40 | פערציק | fertsik | ferzik |
| 50 | פופציק | fuftsik | fufzik |
| 60 | זעכציק | zekhtsik | sechzik |
| 70 | זיבעציק | zibetsik | sibezik |
| 80 | אכציק | akhtsik | achzik |
| 90 | ניינציק | nayntsik | najnzik |
| Zol | Jiddisch | YIVO | Lötzsch |
|---|---|---|---|
| 12 | טוץ | tuts | tuz |
| 60 | שאק | shok | schok |
| 144 | גראס | gros | groß |
| 100 | הונדערט | hundert | hundert |
| 200 | צוויי הונדערט | tsvey hundert | zwej hundert |
| Tsd. | טויזנט | toyznt | tojsnt |
| Mio. | מיליאן | milyon | miljon |
D Ordinalzoln san nou ersht, tsveyt, dritt uaw. Dea Adjektiff vo de Ordinalzoln san ershtik "primea, easchtara", tsveytik (sekundea, zwoatara), dritik (terzjea, drittara) uaw. Dej ganzn Stundn oda Uazeitn san eynse, tsveye, draye, eleve, tsveleve oda eyns a zeyger, tsvey a zeyger (Lötzsch: zwej a sejger) uaw. un a fertl tsen u dray fertl tsen nemma fertl nokh nayn u fertl far tsen.
Verbn Werkeln
Verbalflekzion Werkeln
D Verbn wean konjugiad nou Person u Numerus fia s Präsenz u d zammgsetztn Zeitn u Modi. De ned-finitn Verbalfurma san da Infinitiv, es Partizip Passiv un es Partizip Aktiv (oda Verbaladjektiv).
An Infinitiv furmt ma min Suffix ן- (-n) oda bspw. nou an Nasal aa ען- (-en). Da Imperativ is da Verbalstamm oun dea õgfiagtn Elementt (Affix) in n Singular u min Suffix ט- (-t) in n Plural. I da ejtzaring Zeid (resp. in n Präsenz) nimmd d ejascht Person Singular d Grundfurm von n Verb; dej andan Furma wean nou da fulngadn Tabelln flektiad:
| Person | Singular | Plural |
| 1. | -- | ן-
-n |
| 2. | סט-
-st |
ט-
-t |
| 3. | ט-
-t |
ן-
-n |
Von n Verb wiad weitas a Adjektiv oda a Adverb gfurmt, es wou synchron duach zoufejng von n Suffix דיק- -dik zen Infinitiv gfurmt wiad (d. h. historisch vamoutle *-end+ig, wej Boarisch stengade). Des Suffix -dik tritt aa generell fia s Furma vo Adjektivna af, wej z. B. achrajesdik "varontwoatle" oda friërdik "frejare".
Partizip Perfekt Werkeln
As Partizip Passiv wiad af Jiddisch vill gnutzd. Dej Iwazol vo d Verbn furmt es Partizip miḏn Prefix -גע (ge-) u n Sufiix ט- (-t), z. B. געקויפֿט gekoyft. Dea stoakn Verbn furma s Partizip miḏn Prefix -גע (ge-), an Oblaut (von an gwenganen Nullstapfl) un an Suffix ן- -n, z. B. געהאָלפֿן geholfn von n Rumpf -העלפֿ (helf-). Ma ko om Infinitiv ned seng, wos a Verb stork is oda schwoch.
As Prefix -גע follt wegga ba Verbn, ba dea wou d ejascht Silm koa Batonung ned houd. Des gilt ba zwou Klassn vo Verbn: Verbn mid oinn oda mejrann ned-batontn Prefixn, wej -פֿאַר (far-) oda -באַ (ba-) u ba Verbn mid n batontn Suffix יר- (-ir) i Loanweata, z. B. פֿאַרקויפֿט farkoyft and אַבאָנירט abonirt vo פֿאַרקויפֿן farkoyfn un אַבאָנירן abonirn.
D Partizipia kinna nou an Dialekt u nou d Regista vo da Sproch aa variiern; bspw. געווען geven is s normola Partizip Passiv vo זיַין zayn 'be', owa געוועזט gevezt (u געוועזן gevezn) is a Adjektiv.
Konjugazionsbeispill Werkeln
D fulngad Tabelln zoagt d Flekzion von n jiddischn Verb. D Iwazol vo d Verbn is reglmaasse mid de mearan Bsundahaitn ban Partizip Passiv.
| Reglmaassige Verbn | Aingsinnige Verbn | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| קויפֿן | געבן | האָבן | טאָן | וועלן | וויסן | זיַין | ||||||
| koyfn | gebn | hobn | ton | veln | Futur | visn | zayn | |||||
| Infinitiv | קויפֿן koyfn | ן- -n | געבן gebn | האָבן hobn | טאָן ton | וועלן veln | וויסן visn | זיַין zayn | ||||
| Partizip Aktiv | קויפֿנדיק koyfndik | נדיק- ndik | געבנדיק gebndik | האָבדיק hobndik | טוענדיק tuendik | וועלנדיק velndik | וויסנדיק visndik | זיַיענדיק zayendik | ||||
| Partizip Passiv | געקויפֿט gekoyft | גע- -ט ge -t | געגעבן gegebn | געהאט gehat | געטאָן geton | געוואָלט gevolt | געוווּסט gevust | געווען geven | ||||
| Presenz | Singular | 1. Person | קויף koyf | -_ | גיב gib | האָב hob | טו tu | וויל vil | וועל vel | ווייס veys | בין bin | |
| 2. Person | קויפֿסט koyfst | סט- -st | גיסט gist | האָסט host | טוסט tust | ווילסט vilst | וועסט vest | ווייסט veyst | ביסט bist | |||
| 3. Person | קויפֿט koyft | ט- -t | גיט git | האָט hot | טוט tut | וויל vil | וועל vel | ווייס veys | איז iz | |||
| Plural | 1. Person | קויפֿן koyfn | ן- -n | גיבן gibn | האָבן hobn | טוען tuen | ווילן viln | וועלן veln | ווייסן veysn | זענען zenen | ||
| 2. Person | Standard | קויפֿט koyft | ט- -t | גיט git | האָט hot | טוט tut | ווילט vilt | וועט vet | ווייסט veyst | זענט zent | ||
| Poulisch[3] | קויפֿטס koyfts | טס- -ts | גיטס gits | האָטס hots | טוטס tuts | ווילטס vilts | וועטס vets | ווייסטס veysts | זענטס zents | |||
| 3. Person | קויפֿן koyfn | ן- -n | גיבן gibn | האָבן hobn | טוען tuen | ווילן viln | וועלן veln | ווייסן veysn | זענען zenen | |||
| Imperativ | Singular | קויף koyf | -_ | גיב gib | האָב hob | טו tu | זיַי zay | |||||
| Plural | Standard | קויפֿט koyft | ט- -t | גיט git | האָט hot | טוט tut | זיַיט zayt | |||||
| Poulisch | קויפֿטס koyfts | טס- -ts | גיטס gits | האָטס hots | טוטס tuts | זײַטס zayts | ||||||
Dej fulngad Tabelln zoagt d Passiv-Partizipia vo weitanen ned reglmassing Verbn nou d Ablautt:
| Verb | Partizip | ||
|---|---|---|---|
| Woat | Umschrifd | Woat | Umschrifd |
| גיין | geyn | געגאַנגען | gegangen |
| שטיין | shteyn | געשטאַנען | geshtanen |
| ברעכן | brekhn | געבראָכן | gebrokhn |
| הייבן | heybn | געהויבן | gehoybn |
| לויפֿן | loyfn | געלאָפֿן | gelofn |
| שענקען | shenken | געשאָנקען | geshonken |
| שערן | shern | געשוירן | geshoyrn |
| געשאָרן | geshorn | ||
| שמעלצן | shmeltzn | געשמאָלצן | geshmoltzn |
| שטאַרבן | shtarbn | גשטאָרבן | geshtorbn |
| ווערן | vern | געוואָרן | gevorn |
| Verb | Partizip | ||
|---|---|---|---|
| Woat | Umschrifd | Woat | Umschrifd |
| בליַיבן | blaybn | געבליבן | geblibn |
| קליַיבן | klaybn | געקליבן | geklibn |
| ריַיסן | raysn | געריסן | gerisn |
| שפּיַיען | shpayen | געשפּיגן | geshpign |
| שריַיבן | shraybn | געשריבן | geshribn |
| שליַיפֿן | shlayfn | געשליפען | geshlifen |
| שמיַיסן | shmaysn | געשמיסן | geshmisn |
| טריַיבן | traybn | געטריבן | getribn |
| Verb | Partizip | ||
|---|---|---|---|
| Woat | Umschrifd | Woat | Umschrifd |
| געלינגען | gelingen | געלונגען | gelungen |
| געווינען | gevinen | געוווּנען | gevunen |
| געוואָנען | gevonen | ||
| נעמען | nemen | גענומען | genumen |
| שווימען | shvimen | געשוווּמען | geshvumen |
| זינגען | zingen | געזונגען | gezungen |
| Verb | Partizip | ||
|---|---|---|---|
| Woat | Umschrifd | Woat | Umschrifd |
| ברענגען | brengen | געבראַכט | gebrakht |
| געברענגט | gebrenkt | ||
| עסן | esn | געגעסן | gegesn |
| זיצן | zitsn | געזעסן | gezesn |
| געזעצן | gezetsn | ||
| Verb | Partizip | ||
|---|---|---|---|
| Woat | Umschrifd | Woat | Umschrifd |
| ניסן | nisn | גענאָסן | genosn |
| שיסן | shisn | געשאָסן | geshosn |
| שליסן | shlisn | געשלאָסן | geshlosn |
| ציִען | tsien | געצויגן | getsoygn |
Verbn mid enklitischn Adverb Werkeln
Wej ondane germanische Sproch houd s Jiddisch Verbn mit prefigirtn Adverb, wou a Partikl amol direkt vua n Verb stejd u zammgschrim wiad un amol douhinta u fia sih gschrim wiad. Dej Partikl wiad von n Verb trennt in n Präsenz, owa wiad in n Infinitiv un n Partizip min Verb zammgschrim, z. B. i אויסזאָגן (oyszogn) un אויסגעזאָגט (oysgezogt) is dej Partikl (oda des Adverb) אויס (oys) min Verb zammgschrim; owa in זאָגט אויס (zogt oys), wiad s a aingas Woat.
Dej gleicha grammatischa Struktur wird fia d "Periphrastischn Verbn" gnutzd, wou des ned flektiadte Element, es wou z eftas von n Hebräischn kumt, un d Semantik trogt, zamm mid an Funkzionsverb afkreizt, z. B..i תּשובֿה טאָן tshuve ton 'se bakean, Nourei hom', es Woat תּשובֿה (tshuve) vahalt se wej a "Prefix" vo טאָן (ton), bspw. wej oyston.
D periphrastischn Verbbildunga dealamm an Yiddishn vill Verbn u Verbalkonstrukziona von n Hebräischn zen nemma. Presenz-Aktiv-Partizipia von n Hebräischn wean min Funkzionsverb זײַן (zayn), Presenz-Passiv-Partizipia min Funkzionsverb ווערן (vern) gnutzd, z.B:
- מסכּים זײַן (maskem zayn 'zoustimma')
- זיך קונה־שם זײַן (zikh koyne-shem zayn 'sih an Nama machn, a Rename krejng')
- נעלם ווערן (nelm vern 'vaschwinn')
- זיך נתגלגל ווערן (zikh nisgalgl vern 'wida af d Welt kumma, reinkarnian')
Es hebräischa Verb nispoel (nitpael), es wou in moderna Nei-Hebräisch zwengs da Iwaschneiding min hitpael marginalisiadt is, findt se a weng efta in Jiddischn.[4] Vo deastweng is "baaindruckt sa" נתפּעל ווערן nispoel vern, in n Gengsatz zou "מתפּעל ווערן", wou ma as neihebräischa Sichd dawoatad.
Konstrukziona min Hilfsverb Werkeln
Es Jiddische houd koa Preteritum oda 1. Vagongahait. Doudafia wiad s Verb האָבן (hobn) oda זײַן (zayn) min Partizip Perfekt von n Haptverb gnutzd. D Iwazol vo Verbn nutzd האָבן hobn; z. B. איך האָב געקויפֿט (ikh hob gekoyft). Ba umma 30 intransitive Verbn vo Bewegung u Zoustand findt sih זײַן (zayn); z. B. איך בין געקומען (ikh bin gekumen). Transitive davo-gnummane Verbn hom gwenle האָבן (hobn), z. B. זײַן zayn wiad mid גײן (geyn) u האָבן (hobn) mid den davo-gnummanen transitivn Verb איבערגײן (ibergeyn) gnutzd.
Es Futur wird in Jiddischn mid וועלן (veln) un Infinitiv gfurmt. Dej Flekzion vo וועלן (veln) findt se i da oomatn Tabelln.
Es Plusquamperfekt wiad gfurmt von n Perfekt duach zoufejng vonn Partizip געהאַט (gehat), bspw. איך האָב געהאַט געזאָגט (ikh hob gehat gezogt); איר זענט געהאַט געגאַנגען (ir zent gehat gegangen). Es Futur II wird als a Futur von n Perfekt gfurmt, bspw. איך וועל האָבן געזאָגט (ikh vel hobn gezogt). Dej Furma wean owa recht weng gnutzd, scho goa ned i da gsprochanen Sproch. Wenn as n Kontext dasichtle is, nimmt ma doudafia s gwenlicha Perfekt oda Futur u sogt evtl. zousetzle nu שוין (shoyn) oda פֿריִער friër (friër).
Es Hilfsverb פֿלעגן (flegn), wiad min Infinitive (oda Partizip i manchanen Dialektn) gnutzd, dass ma a Gwoanat od widakerada Hannling vo da Vagangahait asdrickt, z. B. איך פֿלעג קומען (ikh fleg kumen), d. h. "e bi (awl) kuma".
Dej Furm וואָלט (volt) wiad zamm min Partizip Passiv fia n Kondizional oda "Konjunktiv" gnutzd, z. B. איך וואָלט געגאַנגען (ikh volt gegangen) fia "i warad ganga" oda "i gangad"
Weitane aspektuelle Konstrukziona Werkeln
Da Aspekt vonra oamoling Akzion wiad duach s Funkzionsverb טאָן (ton) oda געבן (gebn) un a Verbalnomen mid an unbstimmtn Artikl gfurmt, aanle wej boarisch an Lacha tou, nea dass s af Jiddisch ned mid den -a in Aslaut is. Es Verbalnomen ko aa a Adjektiv hom. D Furm mid געבן is mejra batount. Ba Verbn mit prefigirtn Adverb wiad des Element von n Nomen trennt. Dej Konstrukzion is af Jiddisch houch systematisch u ko praktisch mid en ejdnan Verb gnutzd wern. Dea Nomina san toalweis quasi nea in n Kontext vo dera Konstrukzion, z. B. אַ שרײַב געבן a shrayb gebn, d. h. gach wos zamschreim, houd a Nomen שרײַב shrayb es wou gwenle sunst ned viarkimt, un es wou ma mid an 'oamoling Schreim' iwasetzn kannt, vgl. z. B. זי האָט אים געטאָן אַ כאַפּ אָן (zi hot im geton a khap on) oda מיר גיבן אַ שרײַ אויס (mir gibn a shray oys).
Weitas git s an "perfektivn" Aspekt—oda a Imitirung von n slawisch Aspekt—da wou miḏn Verbalprefix gfurmt wiad, z. B. impeafektivs לייענען leyenen 'lesn' ko perfektiv gmacht wean mid איבער iber oda דורך durkh, d. h. איך האָב געלייענט ikh hob geleyent warad ejara 'I bin õm Lesn gweng'; un איך האָב איבערגעלייענט oda איך האָב דורכגעלייענט ikh hob ibergeleyent / ikh hob durkhgeleyent warad ejara 'I hob ferte glesn'. Weitane Beispill san:
- ער וועט שרײַבן er vet shraybn 'da wiad (lenga) schreim' ער וועט אָנשרײַבן er vet onshraybn 'da wiad feate schreim'
- מיר לערנען זיך פֿראַנצייזיש mir lernen zikh frantseyzish 'mia wean Franzejsisch studian' u מיר ווילן זיך אויסלערנען פֿראַנצייזיש mir viln zikh oyslernen frantseyzish 'mia wean s Franzejsisch feate studian'
Dej Partikl, d wou õn n mearan aso a Funkzion hom, san דורך ,איבער ,אָן ,אָפּ ,אויס (oys, op, on, iber, durkh) u dej Prefix דער־ u צו־ (der-, tsu-); es git owa (obgseng vo den Entsprechunga in Poulischn oda Slawischn generell) koa Regl, wechtane Prefix dou woascheinle san. Aanle wej in n Slawischn ko nemm dej Prefix a es Reflexipronomen זיך (zikh) ba oin Aspekt hinzoutretn. Dej Aspekt-Opposizion is owa zumindest gesamtjiddisch niad i dera Furm grammatisch wej in n Slawischn. Vaschidne Aspekt kinna aa zammkumma, wej bspw. איך פֿלעג געבן אַ שרײַב אָן ikh fleg gebn a shrayb on (E hob awl gschwind wos gschrim); זיי נעמען זיך צעלאַכן zey nemen zikh tselakhn (se hiam õ, lous zen lachn).[5]
Negazion Werkeln
D Negazionspartikl is ניט nit oda נישט nisht. In an negiatn Satz krejng dea unbstimtn Weata dej Partikl קײן keyn.
Es Jiddisch dafoadat uaft dopplte Negazion, z. B. קיינער איז דאָרטן נישט געווען (keyner iz dortn nisht geven) oda איך האָב קיינעם נישט געזען (ikh hob keynem nisht gezen). I gredta Red git s aa dreifacha u villfacha Negazion, wej z. B. איך האָב נישט געוווּסט קיין גאָרנישט נישט (ikh hob nisht gevust keyn gornisht nisht).
Konjunkziona Werkeln
D Konjunkziona wean aftoalt af hypotaktischa (untaoadnata) u parataktischa (beioadnata). In n Folngatn san vaschiine Konjunkziona afglistt.
| Jiddisch | YIVO | Iwasetzung |
|---|---|---|
| אָויב | oyb | fols, wej denn |
| אַז | az (as) | dass; wenn (temp.) |
| באשר | bansher | doudaduach dass |
| בשעת / בעת | beshas, beys | weand, wej, (da)wal |
| דערפאר וואס | derfar wos | doudafia dass |
| הגם | hagam | u wenn, wou ... doh |
| היות | heyoys | mid den wou, doudamid dass |
| װײַל | wayl | wal; weand, dawal |
| זינט וואס | zint wos (sint wos) | dasiida dass (seit dem dass) |
| כּאילו | keile (ke'ile) | wej wenn, wej dass |
| כּדי / בכדי | kedey, bekhdey | damid, (af) dass |
| כּדי צו | kedey tsu | "wej" zen, (um zen) |
| כאָטש | khotsh (chotsch) | u wenn, wou ... doh |
| מחמת | makhmes | wal (kaus.) |
| צוליב דעם וואָס | tsulib dem wos | zwengs dem dass |
| צי | tsi | ob, (wos) |
| Jiddisch | YIVO | Iwasetzung |
|---|---|---|
| (אָבער) | ober | owa |
| אָדער | oder | oda |
| אָדער ... אָדער | oder ... oder | entweda ... oda |
| און | un | u, un |
| הן ... הן | hen ... hen | sowohl ... wej aa, aa ... un aa |
Diminutiva u Fokus Werkeln
Es Jiddisch hod vill Furma, dej wou wos stiaka oda emozional machn. Doudrunta san generell Diminutiva, affektiate u vastiarknde Suffix. Z eftas aa Suffix ba Aingnaman oda fia bstimmte Nomina. Batonung ko aa duach Reduplikazion vo Verbn, zammgsetzte Adjektif, 'Stimmungspartikl' un Intajekziona virebracht wean.
Es Jiddisch kenn zwej Grod von n Diminutiv.[6] Da ejascht Grod is reguler, da zwoat stiaka u affekzioniata u wiad aa Iminutiv gnennt.[2] In boidn Felln wiad umglautt.[6]
| Stammvokal | Woat | |||
|---|---|---|---|---|
| Normal | Umlaut | Basis | Diminutiv | Iminutiv |
| אַ a | ע e | קאַץ katz | קעצל ketzl | קעצעלע ketzele |
| אָ o | ע e | לאָמפּ lomp | לעמפּ lempl | לעמפּעלע lempele |
| ו u | י i | בוך bukh | ביכל bikhl | ביכעלע bikhele |
| וי oy | יַי ay | הויז hoyz | הײַזל hayzl | הײַזעלע hayzele |
| וי oy | יי ey | מויד moyd | מיידל meydl | מיידעלע meydele |
Es git Situaziona wou nea da Plural an Diminutiv houd, wej bspw. קינדער (kinder) → קינדערלעך (kinderlekh).[7]
Nemma dea Suffix -el un-ele, git s nu Miglechkait Diminutiva zen furma,[8] wej z. B. mid den Suffix טשיק- (tshik) von poulischn -czyk, vgl. z. B. יונגערמאַן (yingerman) → יונגערמאַנטשיק (yingermantshik).[8]
Syntax Werkeln
Wej ondane vawandte Sprochn git s in n Jiddischn dej Regl vo da Zwoatposizion von n finitn Verb, ganz gleich, wos des ejascht Element a Nomen, a Adverb oda wos ondas is. Dennat untascheidet se d Syntax von Deitschn, wal in Jiddischn d Regl aa in n untagoadnetn Satz gilt, in Deitschn owa nea in Haptsatz.[9] Weitas ko owa aa es Verb õ da ejaschtn Posizion stej in an kausaln oda kontextuell gnejchtn Zammahang ba afranand fulngadn Gschichtn.[10] A freiare Syntax ko i da Jiddischn Dichtung viakimma.
Klitika Werkeln
Opzionala Kontrakziona finna se in n gsprochanen un in n literarischn Jiddisch. Des gilt õn n mejran fia manchane Hilfsverbn u Personalpronomina u bsundas i da gsprochanen Sproch. In n Poulischn Jiddisch wiad bspw. da Satz זאָלן מיר אים דערציילן דאָס געהיימע וואָרט (zoln mir im dertseyln dos geheyme vort) kontrahiad zou זאָל׳מיר׳ן דערציילן ס׳געהיימע וואָרט (zol'mir'n dertseyln s'geheyme vort) oda da Satz ער האָט מיר געזאָגט (er hot mir gezogt) ko kontrahiad wean zou ר׳האָט מיר געזאָגט (r'hot mir gezogt).
Dialektuntaschidd Werkeln
D neadlinga aso ghoissanen Litaua Dialektt von n Jiddischn as n Baltischn u Weirussischn falln af zwengs eanana Bsundahaitn, wej es Faaln von n Neitrum un es reduziadta Kasussystem. Nomina wou in n Standardjiddischn neitrum san, san maskulin oda feminin. Da Dativ is bis af a poa Restt gschwundn. Es Hilfsverb האָבן (hobn) ko in n Litaua Jiddisch mid an ejdan Verb gnutzd wean, aa wenn s literarischa Jiddisch un andane Dialektt es Verb זײַן (zayn) brauchn.
Es ganza Kasus- u Genussystem scheint zen vaschwinna in zeitgnessischn gsprochenen Jiddisch vo d Hasidischn Gmoindn. Dej Artikl der, di u dos schwoimln af an oinzing Artikl de in n Nominativ, Akkusativ u Dativ zou (mid di wej an bstimmtn Artikl in n Plural), wej z. B. ‘de gitte mentsh’, de gitte fro u de gitte kind. Omdraf wiad aa a generells Demonstrativum deye gnutzd, wej deye mentsh/fro/kind.[11][12]
Schau aa Werkeln
Beleg Werkeln
- ↑ Katz, Dovid: Grammar of the Yiddish Language, London: Duckworth (1987), S. 84, Abschnid 5.5.4. Katz schreibt, dass d Endung nou ng oda nk -n bleibt.
- ↑ 2,0 2,1 Jacobs, Neil G: Yiddish: A Linguistic Introduction, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-77215-0, 2005-03-03.
- ↑ "Mendele: Yiddish literature and language". Mendele: Yiddish Literature and Language 3 (330). April 24, 1994. http://www.columbia.edu/~jap2220/Arkhiv/vol03%20(1993-4)/vol03330.txt.
- ↑ Wigderson, Shira (2015-10-16). "The Sudden Disappearance of Nitpael and the Rise of Hitpael in Modern Hebrew, and the Role of Yiddish in the Process". Journal of Jewish Languages 3 (1-2): 199-206. doi:.
- ↑ History of the Yiddish Language, von n Max Weinreich, Yale University Press, Jun 1, 2008, S. 527-528.
- ↑ 6,0 6,1 Handbook of Jewish Languages, Brill 2016, S. 671, 672, 673, 674, ISBN 978-90-04-29735-7.
- ↑ קינדערלעך.
- ↑ 8,0 8,1 How Much Polish Is There in Yiddish (and How Much Yiddish Is There in Polish)? (en)
- ↑ Diesing, Molly: "Verb Movement and the Subject Position in Yiddish", Natural Language and Linguistic Theory, 8/1 (1990): 41–79, doi:10.1007/BF00205531, S2CID 170491427.
- ↑ Miner, Kenneth L: "Yiddish V/1 Declarative Clauses in Discourse", IPrA Papers in Pragmatics (1990), 4.1/2 (1–2): 122–149, doi:10.1075/iprapip.4.1-2.03min.
- ↑ https://www.academia.edu/10278780/Language_change_in_a_bilingual_community_The_preposition_far_in_Israeli_Haredi_Yiddish Language change in a bilingual community: The preposition far in Israeli Haredi Yiddish*, by Dalit Assouline
- ↑ http://docserv.uni-duesseldorf.de/servlets/DerivateServlet/Derivate-23711/29_Leket_Krogh_How_Satmarish_is_Haredi_Satmar_Yiddish_A.pdf
Litratua Werkeln
- Jacobs, Neil G. Yiddish: a Linguistic Introduction, Cambridge University Press, Cambridge, 2005, .
- Katz, Dovid, Grammar of the Yiddish Language, Duckworth, London, 1987, .
- http://www.dovidkatz.net/dovid/PDFLinguistics/2-1987-Grammar-Yiddish.pdf Grammar of the Yiddish Language by Dovid Katz
- Mark, Yudl, A Grammar of Standard Yiddish, CYCO, New York, 1978 (in Yiddish).
- Schaechter, Mordkhe, Yiddish Two, League for Yiddish, Inc., New York, 1993.
- Weinreich, Uriel. 1971. College Yiddish. New York: YIVO Institute for Jewish Research.
- Zucker, S. 1994–2003. Yiddish: An Introduction to the Language, Literature and Culture 1-2. New York: Workmen's Circle.