Soizbuaga Exulantn

(Weidagloadt vo Såizbuaga Exulantn)
Der Artikl is im Dialekt Hausrukfiatlarisch gschriem worn.

De Soizbuaga Exulantn woan evangelische Leit de im 17dn und frian 18dn Joahundat aus'n Eazbisdum Soizbuag in mearane Wön fadrim und aus'n Laund gjogt woan san. Bedrofn woan foa oim protestantische Leit aus da Schdod Soizbuag söwa, Beaglaid aus Dianbeag bai Hallein und Beachtsgodara, owa a Bauan ausn Defereggendoi und ausn Zilladoi und kleeanen Grupn aus Rodschdod und Gastain.

Nix ois wia s'Efangelium, fadraibt uns ins Exilium,
Faloss ma a as Fotalaund, so hama do im Heagod seina Haund

S'Woat Exulant Werkeln

Des Woat Exulant kimd aus'n Lodainischn fum Partizip Presens fu exulare (eigentli exsulare) und hoast so fü wia Ausgjogta, Fadriwana. Des Woat lait si söwa wida fu ex (aus) und 'solum (Grund und Bon) o. Des modeane Woat Exil lait si a fu deara Wuazl o. In da heiting Gschichtsfoaschung fawent ma as Woat Exulant hauptsechli fia de Zeid fum 16dn bis zan 18dn Joahundat und ma moand damid de efangelischn Leit, de zwengam Glaum aus eanara Hoamad dafau miassn haum. In dem Sin is a Exulant wea gwen, dea fu da Obrigkaid aus'n Laund fajogt woan is. Im Untaschiad dazua hods a Leit gem, de ned ausn Heaschoftsbereich fu eanam Hean fadrim sondan in dem sein Laund in a aundane Region umgsidlt woan san. De hod ma domois Transmigrantn gnend.

Obfa fu soichane religiesn Fadraiwungen han owa ned neta Protestantn gwen, sondan zum Baischbü a de Anabaptistns, oiso Widadaifa, de sowoi fu de Katholischn wia a fu de Efangelischn fafoigt woan san. Aussadem hods a katholische Leit gem de ned unta ana lutharanischn Heaschoft lem woitn und aso fu dahoam weka gaunga san, oda gee haum miassn.

Foagschicht Werkeln

D'Refoamazion hod ned neta im Noadn grosse Wön gschlong, sondan a im Sidn hods fü Leit gem de augfaunga haum dass söwa in da Büwi lesn und si nix mea fu de Pfoaran song lossn. Maunche Regionen fum heiting Estareich und Boarn san aso auf oan Schlog fost komplet evangelisch woan. Da Matthäus Lang, soizbuaga Eazbischof fu 1519 bis 1540, hod am Aunfaung a boa Simpatin fia de Refoamazion ghobt, hod si daun owa mim Martin Luther zschdridn. De gaunze Frog um d'Religion is oafoch recht schnö politisch woan und zeidwais is da Matthäus Lang in da Fesdung fu de aufschdendischn Bauan richdig unta Belogarung gschdaund. D'evangelischn und de katholischn Grupn haum si danoch owa im Fadrog fu Bossau 1552 und im Augschbuaga Religionsfridn fu 1555 auf an Kompromis geinigt, nemli de berümte Foami Cuius regio, eius religio. Des hod bedeit, das da Grundhea in seim Heaschoftsgebid beschdima kau, wos seine Untadaune fia Konfession haum miassn. Wem des ned basst, dea kauns Laund falossn und gee. Es is owa a Frist fu drai Joa festglegt woan, wos a jeda Zeid hod, das a seine Sochan fakafa und si aufs Iwasidln foaberaitn kau. In Soizbuag hod da Eazbischof Wolf Dietrich im Joa 1588 fu dem Recht gebrauch gmocht und ole bekauntn Protestant fajong lossn und s'Soizbuaga Laund woar aso ofiziel wida 100% katholisch.

Fü evangelische Leit woitn owa liawa dahoam blaim und haum si oft ned öfentlich za eanane Aunsichtn bekend, sondan haum de Religion glaumhoamli praktiziad. Oft haum si de Protestantn privat wo drofn und in da Schdum fu oam gemainsaum d'Büwi glesn, oda se haum si iagendwo im Woid oda in de Beag wo drofa. Da Oatsnaum Predigtstuhl, dens in Boarn und Estareich recht oft wo gibt, deit auf so an hoamlichn Bloz hii, wo si de Leit domois in da Natua drofn haum und am Prediga zuaghoacht haum. Ois Tarnung san de Krypto-Protestantn am Sundog wia ole aundan a in d'katholische Kiacha gaunga.

De eigentliche Gschicht fu de Soizbuaga Exulantn faungt owa eascht in da Zeid nochn 30jarign Griag au. Im Westfelischn Fridn fu 1648 is des Cuius regio, eius religio nu amoi neich festgschrim woan und desmoi woitn de katholischn Heaschoftn ned neta eana Laund auf da Owaflech katholisch mocha, sondan a de hoamlichn Protestantn aussa suacha. 1650 hod da Kaisa Ferdinand III. agschoft, das ole seine Untatanen in Estareich katholisch sei soin und a jeda Evangelischa gschdroft wiad. 1652 hod a daun des fest gschriwan Recht aigfoadat und ausgem, das a jeda dea ned katholisch is, entweda katholisch wean muas oda si zaumboka kau und foat muas.[1] Auf des aufi hods de easchde grosse Wön fu Exulantn gem. Zwischn 1652 und 1654 san aso ole Leit de ois evangelisch aufgfoin han fadrim woan, hauptsechli ausn owaestareichischn Landl, aus Linz, Efading, Wös und Feklabruk, owa a aus'n niadaestareichischn Woidfiadl.[2]

De mearan fu de Exulantn ausn Eazheazogdum Estareich han noch Fraunkn gaunga und haum si rund um Nianbeag augsidlt, oda ins Schwobische nöadlich fu Augschbuag und a boa san a noch Ungan.

T'Dianbeaga Exulantn fu 1683-1686 Werkeln

 
Da Schaitberger Joseph, Beagmau und efangelischa Glaumskembfa (1658-1733)

A im Eazbisdum Soizbuag hods goa ned so weng hoamliche Efangelische gem und wai da Eazbischof mindesdns so katholisch woa wia da Kaisa in Wean, iss a doat de Situazion fia de Krypto-Protestantn schwiariga woan. Easchde Exulantn-Wön hods schau 1613-1615 gem, wo 600 Leit aus Rodschdod noch Estareich und Mean fadrim woan san und 218 Gastaina in dn protestantischn Noadn fum Reich zong san.[3] Schbeda woa as Broblem fum Eazbischof, das a bis auf a mitlare Garde ned bsondas fü aigens Milidea ghobt hod und bledawais a nu grod de mearan Efangelischn bai de Beaglaid und Salinenoawata zan findn woan, de owa wichdig fia de wiatschoftliche Basis fum Laund woan, nemli in Soizhaundl. De Beaglaid woan schwiariga zan easezn wia a boa Bauan und bsondas in Dianbeag bai Hallein haum de efangelischn Beakoawata mim Schaitberger Joseph an Aunfiara ghobt, dea de Grupm zaumghoidn hod und eana oiwai wida Muad gmocht hod, dass fest zam Glaum schdengan.

Da Eazbischof Max Gandolf von Kuenburg, dea schau foahea schoaf geng de Bedllaid und in Schindajakl fia gaunga is, hod im 1683ga Joa in Schaitberger Joseph und nu a boa aundane Aunfiara fu Beaglaid fum Dianbeag fahoftn lossn und a schdrenge Untasuachung aiglait. Es is eana foa gwoafn woan, das se lutharanische Predigtn im Obtswoid ghoidn haum und de doating Beaglaid goa neama za da katholischn Mess keman. De Beschuidigtn haum owa eanam Glaum ned ogschwoan sondan haum si auf eana Recht noch'n Augschbuaga Religionsfridn beruafn und so hod da Gandolf befoin das ole lutharanischn Knopn auswaundan miassn.

Wia si owa zoagt hod, das a gaunza Haufn fu Leit zan auswaundan berait woa, is in Eazbischof do a weng baung woan und ea hod ausgem das a jeda dea eam de Drai schweat und a katholischs Glaumsbekentnis untaschreibt blaim deaf. Drozdem han owa 1685 umara 70 Familien gemainsaum mim Schaitberger Joseph ausgwaundat. Des woan foa oim Beaglaid aus Dianbeag owa a protestantische Beachtsgodana und se san ole midanaund noch Nianbeag zong. De mindajearing Kinda haums dahoam lossn miassn, damid de katholisch eazong wean. De easchde Grupn fu Exulantn hod owa waida Kontakt ins Soizbuagarische ghobt und da Schaitberger hod mearane Sendbriaf an de fabliban hoamlichn Evangelischn fu Nianbeag aus hoam gschrim.

D'Exulantn aus'n Defereggen fu 1681-1690 Werkeln

Zu da glaich Zeid hods a im Defereggendoi an Haufn efangelische Bauan gem, de untam Max Gandolf genau so fafoigt woan san, wia de Beaglaid um Hallein. S'Defereggendoi imheitingOstdiaroi hod domois a zan aingschdending Eazbisdum Soizbuag ghead. D'Schwiarigkaidn doat haum 1681 augfaungt wia da Veldner Martin fum Laundbflega Wolfgang Adam Lasser fu Windisch-Matrai, wia ma domois gsogt hod, fahoft woan is und gschdaundn hod, das a a Lutharana is.

 
D'Höftn fu de Bauan im Defereggen woan evangelisch

Auf des aufi hod da Velner Martin 1683 aus'n Soizbuagische emigrian miassn und es san Kapuzinamönch ins Doi ghoid woan, de in Glaum fu de aundan Bewona brüfn soitn. De haum owa festschdön miassn, das fu de umara 1.400 Eawogsanen im Doi de Höfdn schau efangelisch is.

De Soizbuage Behöadn und da Eazbischof Max Gandolf haum, wias des eafoan haum, bschlosn, das ole lutharischn aus'n Defereggen weka soin. Eanare Kinda hedns owa zruk lossn miassn und ned midnema deafn, damid de zu guade Katholische dazong wean kinan. Wea si ned an des hoit und de Kinda hoamli midnema wü, hed ned neta ausgwisn wean soin sondan ois Galeansklafe fakauft wean soin, genau so wia soiche de si zruk schlaichn und eana zruk glossns Hob und Guad hoin woin oda fakaufn woin.

Auf des aufi haum owa de evangelischn Lenda im Reich schoaf protestiad, unta aundam a da Kuafiascht Friedrich Wilhelm fu Brandnbuag. Da Corpus Evangelicorum hod in Eazbischof fu Soizbuag sogoa fia gwoafn, das a mid so ana Akzion in Westfelischn Fridn fu 1648 brecha dad und aso iss zu ana laungen Diskusion kema, wia so a Exulazion genau orena muas. Im 1690ga Joa hod da Kaisa Leopold I. söwa in den Schdraid aigrifn, dea ois Grof fu Diaroi a fias Defereggendoi wos zan midren ghobt hod und beschdimt, das ole evangelischn Bauan eana Fameng fakaufn deafn und daun mid dem Göd und mid eanare Kinda oziang kinan und in a protestantisches Laund gee deafn. Aso san 1690 621 Eawogsane und 289 Kinda aus'n Soizbuagischn wek und in protestantischn Noadn zong.

D'Soizbuaga Exulantn fu 1731-32 Werkeln

De mid Obschdaund gresde Emigrazionswön aus'n Soizbuagischn woa owa eascht untam Eazbischof Firmian, dea 1729 de Gengrefoamazion neich in Gaung gsezt hod und de Jesuitn beaufdrogt hod de efangelischn Leit in seim Laund, fu denans oiwai nu recht fü gem hod, zan missionian. Wia des ned aso funkzioniad hod wia ea si des fiagschdöd hod und d'Leit aloa mid Argument ned zan iwazaing woan, dass do wida katholisch wean, hod a bain Kaisa Karl VI. in Wean um milidearische Untaschdüzung augfoadat. Auf des aufi hod dea 6.000 Soidodn gschikt de in de negsdn Joa s'Soizbuagische mid Gewoit wida katholisch gmocht haum. De lutharischn Soizbuaga woitn si des ned gfoin lossn und haum im Soma 1731 a aigane Oboatung zan Kaisa gschikt um doat geng soichane Metodn zan protestian. De Delegazion is owa nu am Weg noch Wean fahoft woan und de evangelischn im Eazbisdum san am 5. August 1731 zwunga woan, dass eanam Glaum obschwean. Dea Foafoi is ois Schwoazocha Soizlekn in d'Gschicht aigaunga.

 
Der Saltzburgischen Emigranten Freudensmüthige und höchst gesegnete Wanderschafft in die Königlich-Preussische Lande, Niambeag 1732

Auf des aufi haum si owa de protestantischn Lenda im Noadn, de untam Corpus Evangelicorum oaginisiad woan, aigschoit und gsogt, das so wos geng s'Recht is und falaungt das eanare Glaumsbriade in Soizbuag so wias im Westfelischn Fridn festglegt woan is, des Reacht zan Auswaundan inahoib fu ana 3jaring Frist haum. Do dageng hod si da Eazbischof neama wean kina und hod am 31dn Oktoba 1731 a Emigrazionsedikt ausgem, das ole Evangelischn aus Soizbuag ausroasn deafn, oladings inahoib fu drai Monad und ned drai Joa. Ea hod behaupt das des koane noamaln Aundasglaibing san, de si auf de Recht fum Westfelischn Fridn beruafn kinan, sondan Rebeln und Aufriara und so hods in da Realidet aso ausgschaud, das sogoa de faschbrochane Frist, in deas eanane Haisa und Hef fakaufn kinan und ois zan emigrian foaberaitn kinan, ignoariad woan is und fü evangelische Soizbuaga han oafoch fahoft und aus'n Laund ausi gschmissn woan. Wia des im Auslaund bekaunt woan is, hod si da braissische Kini aigschoit und fia de Fafoigdn Boatai eagrifn. Am 2. Februa 1732 hod a des „Preußisches Einladungspatent“ ausgem und gsogt, das ole efangelischn Soizbuage in sei Laund kema kinan.

Ostbraissn Werkeln

Noch ofiziele Zoin san auf des aufi 20.678[4][5] evangelische Soizbuaga aus'n Laund auszong. Ungefea 17.000 fu denan han iwa Minga und Nianbeag noch Braissn kema und fu doat waida noch Ostbraissn und braissisch Litaun faschift woan. 66 Schif mid Soizbuaga han aloa zwischn Mai 1732 und Nofemba 1733 in Kinigsbeag aukema.[6] Doatn hod daun a jede Familie Laund griagt und es san komplet neiche Deafa auglegt woan, de de fia domoige Fahötnis risige Zoi fu Exulantn aufgnuma haum. Aso han soizbuagische Beagbauan und Haundweaka, owa a Biaga aus da Schdod Soizbuag so waid wek in d'Fremd kema und haum doat a neichs Lem aufaunga miassn. Ungefea 5.000 fu denan san sogoa auf'n Laundweg mid Wong fu Soizbuag bis noch Ostbraissn zong und wais grod im Winta 1731 wek miassn haum, san auf da Roas a fü graung woan und gschdoam.

15.000 soizbuagische Exulantn san rund um Gumbinnen augsidlt woan, s'heiting Gussew (Гусев) im russischn Oblast Kaliningrad, wos so zu am richding soizbuaga Zentrum in Ostbraissn woan is. Se haum doat aigane Kiachan grindd und sogoa a Woifoatseinrichdung fia mitllose Biaga, as Salzburger Schbidoi grindd, wos mid dem Göd finanziad woan is, wos eana nochn Fakauf fu eanare Hais dahoam do nu nochgschikt woan is.

Fraunkn und Schwom Werkeln

A kleanara Tei fu de soizbuage Exulantn is owa ned bis noch Ostbraissn zong sondan hod si in nehare Gegendn niada lossn, wos gengiwa da Religion tolaranta woan. A Tei is noch Fraunkn zong wo nu da Schaitberger Joseph glebt hod, oana fu de 1685 fajogtn Soizbuaga dea fu doat aus oiwai wida aufmuntande Briaf gschrim hod und fia eana so wos wia a Höd woa. Doat haum si si rund um Nianbeag niada lossn und dailwais sogoa aigane Soizbuaga Deafa grindd. A aundane Grupn is in Rengschbuag blim, wo si se a fu da Schbroch hea ned aso umschdön haum miassn und wida aundan san noch Schwom zong, in de Gegend fu Augschbuag.

Holaund Werkeln

De Beaglaid und Knopn owa, de in de Soizbeagweak goawat haum, woit da Eazbischof am Aufaung goa ned gee lossn, wai de so wichdig woan fia s'waisse Goid fu Soizbuag. Eascht wias aus aundane regionen neiche Beagoawata hea brocht haum, hod a de efangelischn fu Dianbeag bai Hallein und a Beachtsgodara Beaglaid a nu ausse gschmissn. In da Zwischnzeid haum owa de protestantischn Niadalaund gsogt, das se de Leit aufnema dadn und so san de Exilantn bis an de Noadse kema. und auf da Insl Cadzand in Südflandan augsidlt woan.[6] Ungefea 780 Exulanten san im Winta 1732/33 in Rhein owi zong bis auf d'Insl Cadzand in im Westn fu Flandan zong. Duach a Fiawaepedemi han owa 100 fu denan boid drauf gschdoam und iwahaupt hods eana doat ned so bsondas gfoin, obwoi da Bon recht fruchtboa gwen wa. Es woa owa ois komplet niada und niangs Beag so wia sis fu dahoam gwẽnd woan, dafia hods floche Wisn hintan Daich gem und rund umadum Wossa und de faschbrochane finanziele Hüf is a ausblim. Schau im Juli 1733 han de easchdn fu doat wida wek und zruk bis noch Rengschbuag kema. De Holenda haum auf des aufi zwoa faschbrocha dass dafia soang wean, das de Situazion fia de Exulantn auf Cadzand bessa wiad, drozdem han neta 42 soizbuaga Familien doat blim mid insgesaumt 216 Leit. De aundan han waida noch Amearika ausgwaundat.

Ebenezer, Georgia Werkeln

 
New Ebenezer am Savannah River

A kloana Tei fu de Soizbuaga Exilantn is bis noch Amearika kema.[7] Da Augschbuaga Pastoa Samuel Urlsperger woar a grossa Bewundara fum Schaitberger Joseph und hod si recht fia de Soizbuaga Exulantn aigsezt. Ea hod Kontakt midn englischn Genaral James Oglethorpe aufgnuma, dea grod de neichasde Koloni in Amearika grindd hod, nemli Georgia und easchda Guvanea woan is.[8] Dea woa sowiso auf da Suach noch neiche Sidla und aso haum si fu Augschbuag aus im 1733ga Joa 37 Familien zeascht nochn Rotadam aufn Weg gmöcht. Fu doat hans mim Schif noch Dover gfoan und haum doat an Aid aufn englischn Kini schwean miassn. Daduach haums de söbn rechtlichn Schdatus griagt, wia englische Kolonistn und am 8dn Jena 1734 is de Grupn fu Soizbuaga mim Schif Purysburg noch Amearika in Se gschdocha. 63 Dog schbeda hans in da neichn Wöd aukema und zwoa in Savannah, Georgia.

 
Georgia in da Kolonialzeid

Doat hans fu de boa airopischn Kolonistn de schau doat woan und oahoamische Indiana fraidig begriast woan und kuaze Zeid schbeda haum de Soizbuaga Exulantn a aigens Doaf grindd, nemli Ebenezer. Den Naum haum si si aus da Büwi bai Samuel 7:12 aussa gsuacht, wai des hoast auf Hebreisch so fü wia Schdoa fu da Hofnung. Da Schdart fu deara Sidlung woa owa waid schwiariga wias gmoand haum, wai de Sümbf am Savannahflus recht mid Malaria faseicht woan und so san fu 44 naumentlich bekaunte Passaschia fu da Purysburg im Joa 1735 schau 20 gschdoam gwen[9] Auf des aufi haums bai da Kolonifawoitung eawiakt, dass eana Doaf faleng deafn und haum gach drauf im 1736ga Joa a Schdüki waida New Ebenezer grindd. In de negsdn Joa san nu aundane Sidla aus da Hoamat dazua kema, unta aundam a de aus Beachtsgon schdaumade Familie fum Johann Adam Treutlen. Es han owa a nu aundane Glaumsflichling dazua kema, aus Mean, aus da Bfoiz und aus Bodn. Drozdem is de Befökarung ned mea woa, wai so fü Leit an Graunkheitn gschdoam san und aso is boid de Ide aufkema, ob ma ned afrikanische Sklafn impoatian soid, fia de hoate Oawad baim Uaboamocha fum Laund. De Soizbuage Exulantn woan do meahaitlich dageng, schbeda hod si owa a in Georgia genau so wia in de aundan Südschdotn de Sklafarai do duachgsezt. Noch da Unabhengigkaidsearklearung fu de USA is sogoa oane fu de Soizbuaga Exulantn, da Johann Adam Treutlen (auf Englisch a John A. Treutlen) Guvanea fum neichn Bundesschdod woan. Im drauf foigadn Griag mid de Englenda is New Ebenezer 1778 komplet ruiniad woan und de Leit haum si ins Laundesinare faschdrad.

Noch zwoa, drai Genarazionen haum si de Soizbuaga Exulantn in Georgia zimli mid de englisch redadn Kolonisdn famischt und heit earinan foa oim nu a boa Familiennaumen an eanare Foafoan und maunche efangelische Kiachngemaindn earinan si a nu an eanare Gründa und bfleng so de Dradizion nu a weng. Soizbuaga Dialekt kau ma heit doat owa koan mea hean.[10]

Auswiakungen Werkeln

 
Da Fiaschteazbischof Firmian fu Soizbuag, Expellens Haereticos[11]

S'Eazschdift Soizbuag hod si duach gschikte Diplomati aus'n 30jarign Griag (1618-1648) draussn hoidn kina und hod so de schware Zeid im Faglaich recht guad iwaschdaundn. Daduach hods im Soizbuaga Laund ned de Zaschdearung und Fanichtung gem wia in aundane Regionan, zan Baischbü gauns znegst in Boarn oda im owaestareichischn Landl. Des Privileg und dea wiatschoftliche Foadail is owa duach de Fadraibung fu de Exulantn a boa Jazent schbeda wida faschbüd woan und Soizbuag hod daduach a nu sei Schaifal fum Glaumsgriag ogriagt.

Kuazfrisdig hod de Auswaisung fu de evangelischn Untataunen an finanzieln Foadail fia de Kassa fum Eazbisdum brocht, es san Emigrazionsschdaian kassiad woan und so mauncha hod si an de Exulantn bereichat, wai denan eana Hob und Guad gauns gach und waid untam Weat fakauft woan is. Waun da braissische Kini noch da gresdn Fadraibungswön 1731/1732 ned fia de evangelischn Emigrantn intaveniad hed, hed si da Fiaschteazbischof in gaunzn Bsiz fu de Ausgwisanen ghoidn. Lengafristig woa owa de schoafe Bolitik geng de aiganen Leit a risigs Fiasko. Es is da Obrigkaid ned gelungen de hoamlichn Protestantn zruk zan Katholischn zan bringa, so wia si sis am Aufaung fiagschdöd hedn. De Missioniarungsfasuach fu de Kapuzina und Jesuitn haum ned fü bewiakt und a des hoate Duachgreifn, s'Âischbian fu de Redlsfiara und dass drod haum de Leit ole zan fajong, hod de Evangelischn ned umschdima kina. Des Resultat woa das foi fü Leit as Laund falossn haum und des hod si natiali negatif auf de wiatschoftliche Entwiklung ausgwiakt. Gaunze Oatschoftn und Dela woan auf oa Moi hoiwads la und an Haufn Hef san woan fawaist.

Es is da Soizbuage Obrigkaid ned gelungen, dass schdod de fadriwanen Exulantn katholische Leit ins Laund hoin. Nu im Joa 1800 und a zwoats Moi 1824 san oiwai nu so fü Bauanhef la gschdaundn, das a Lisdn ausgschikt woan is noch Diaroi, Boarn, Schwom und ins Rheinlaund, wo ma auf katholische Kaufintressentn ghoft hed.[12] A da Soizbeagbau is zruk gaunga, wai des natiali a schware und kompliziade Oawad woa, de ned a jeda neich Augleande mocha kina hod. Und iwahaupt hod foa oim de lezde Ausweisung fu Exulantn untam Fiaschteazbischof Leopold Anton Eleutherius fu Firmian, wo iwa 20.000 Leit fadrim woan san, in Ruaf fu Soizbuag ruiniad. Haid dad ma song es woa a Public Relations-Katastrofn. De fajogtn Soizbuaga han iwa Boarn waida ins gaunze Reich zong, aloa duach Augschbuag han iwa 6.000 Exulantn duachzong.[13] Owa a noch Niambeag, noch Braissn, noch Holaund und noch Englaund han de Exulantn kema und aso hods gauns Airopa midgriagt, wos in Soizbuag aso orend.

De evangelischn Leit in aundane Regionen haum natiali Midlaid ghobt mid eanare Glaumsbriada, owa a fü Katholische haum si docht das des wos in Soizbuag bassiad unmenschli is. In Kaisa in Wean is de Gschicht a a Lea gwen. Dem woa des im Nochhinein goa ned recht, das oana fu seine wichding katholischn Fabündetn si wiatschoftlich so zgrund richt und foa oim, das seim Eazfain in Kini fu Braissn a nu dausnde neiche Untataunen und Schdaiazola zuadrim wean. Aus dem Grund is ob do a de Bolitik gendat woan und ma hod de evangelischn neama ois Exulantn ausn Laund gjogt. De Habsbuaga san schdod dem drauf kema, dass jo e oa evangelische Region a haum, wos de Leit hiischika kinan und wos eana so ois Schdaiazola dahoidn blaim, nemli Simbiang im heiting Rumenien. Aso han daun de in de negsdn Joazant aus Owaestareich, da Schdaiamoak und Keantn fadriwanen Evangelischn koane Exulantn mea gwen, sondan Transmigrantn.

Im Joa 1837 is nu oa Moi zu da Aussidlung fu evangelische Leit aus'n heiting Estareich kema, do san nemli 427 Protestantn ausn ehemolig soizbuagarischn Ziladoi noch Schlesien fadrim woan (Ziladola Inklinantn).

Exulantnliada Werkeln

A bekaunts Liad fu deara Zeid, wos de Soizbuaga Exulantn bai eanam Auszug und a schbeda nu in eanara neichn Hoamad gsunga haum, woa:

Erschrik nit vor der geschoren Rott,
Befelch dein Sach dem lieben Gott.
Ob sie uns gleich vom Land tun jagen,
Wölln wir Gott Lob und Dank tun sagen.
Christus, der wird uns wohl bescheiden,
Wird uns ein andre Wohnung zeigen.”[14]

A aundas soizbuaga Exulantnliad fu domois is des „Ich bin ein armer Exulant“ fum Joseph Schaitberger.

Beleg Werkeln

Im Netz Werkeln

  Commons: Salzburger Exulanten – Sammlung vo Buidl, Videos und Audiodateien

Fuasnotn Werkeln

  1. Kirche Auhausen Die "Ländler" - oder auch "Exulanten" genannt@1@2Vorlage:Toter Link/www.kirche-auhausen.de (Seite nicht mehr abrufbar; Suche in Webarchiven), lezda Obsoz
  2. Pfaender.com Die Vertreibung der easchtn Protestanten ins Ausland (1590 - 1685) (Memento des Originals [1] vom 19. Mai 2008 im Internet Archive)   Info: Der Archivlink wurde automatisch eingesetzt und noch nicht geprüft. Bitte prüfe Original- und Archivlink gemäß Anleitung und entferne dann diesen Hinweis.@1@2Vorlage:Webachiv/IABot/www.pfaenders.com
  3. Pfaender.com Laundkoatn iwa de Exulantn im Eazbisdum Soizbuag fu 1587 - 1732 (Memento des Originals [2] vom 19. Mai 2008 im Internet Archive)   Info: Der Archivlink wurde automatisch eingesetzt und noch nicht geprüft. Bitte prüfe Original- und Archivlink gemäß Anleitung und entferne dann diesen Hinweis.@1@2Vorlage:Webachiv/IABot/www.pfaenders.com, Diözesan-Museum in Fresach, Kärnten
  4. Pfaender.com Laundkoatn iwa de Exulantn im Eazbisdum Soizbuag fu 1587 - 1732 (Memento des Originals [3] vom 19. Mai 2008 im Internet Archive)   Info: Der Archivlink wurde automatisch eingesetzt und noch nicht geprüft. Bitte prüfe Original- und Archivlink gemäß Anleitung und entferne dann diesen Hinweis.@1@2Vorlage:Webachiv/IABot/www.pfaenders.com, de Beleg sogt 20.678 Exulantn han 1731/32 weka
  5. Deutsches Historisches Museum Berlin Die Salzburger Glaubensflüchtlinge (Memento des Originals [4] vom 10. Fewer 2008 im Internet Archive)   Info: Der Archivlink wurde automatisch eingesetzt und noch nicht geprüft. Bitte prüfe Original- und Archivlink gemäß Anleitung und entferne dann diesen Hinweis.@1@2Vorlage:Webachiv/IABot/www.dhm.de, de Beleg sogt umara 20.000 Protestanten han fadrim woan
  6. 6,0 6,1 Pfaender.com Die Vertreibung der Salzburger Exulanten 1731/32 (Memento des Originals [5] vom 19. Aprü 2008 im Internet Archive)   Info: Der Archivlink wurde automatisch eingesetzt und noch nicht geprüft. Bitte prüfe Original- und Archivlink gemäß Anleitung und entferne dann diesen Hinweis.@1@2Vorlage:Webachiv/IABot/www.pfaenders.com
  7. historisches-franken.de Der Berchtesgadener Emigrant Johann Adam Treutlen (Memento des Originals [6] vom 12. Jénner 2008 im Internet Archive)   Info: Der Archivlink wurde automatisch eingesetzt und noch nicht geprüft. Bitte prüfe Original- und Archivlink gemäß Anleitung und entferne dann diesen Hinweis.@1@2Vorlage:Webachiv/IABot/www.historisches-franken.de
  8. Evangelische Kiachngmoa Sankt Anna Samuel Urlsperger und die Salzburger Exulanten (Memento des Originals [7] vom 19. Juli 2011 im Internet Archive)   Info: Der Archivlink wurde automatisch eingesetzt und noch nicht geprüft. Bitte prüfe Original- und Archivlink gemäß Anleitung und entferne dann diesen Hinweis.@1@2Vorlage:Webachiv/IABot/www.st-anna-augsburg.de
  9. Exulanten.com Salzburgers in the New World@1@2Vorlage:Toter Link/www.exulanten.com (Seite nicht mehr abrufbar; Suche in Webarchiven) (Englisch)
  10. The New Georgia Encyclopedia Ebenezer (Memento des Originals [8] vom 26. Mai 2011 im Internet Archive)   Info: Der Archivlink wurde automatisch eingesetzt und noch nicht geprüft. Bitte prüfe Original- und Archivlink gemäß Anleitung und entferne dann diesen Hinweis.@1@2Vorlage:Webachiv/IABot/www.newgeorgiaencyclopedia.org (Englisch)
  11. Dokumentation Gasteinertal Protestantenvertreibung/Emigrationspatent 1731 (Memento des Originals [9] vom 20. Mai 2011 im Internet Archive)   Info: Der Archivlink wurde automatisch eingesetzt und noch nicht geprüft. Bitte prüfe Original- und Archivlink gemäß Anleitung und entferne dann diesen Hinweis.@1@2Vorlage:Webachiv/IABot/gastein-im-bild.info, auf'n Firmian seim Sarkophag in da Krypta fum Soizbuaga Dom schded: Leopoldus Antonius Eleutherius Archiepiscopus Sacrae sedis apostolicae Legatus, natio Germanis Primas, Expellens Haereticos, Fortissimus vindex (Leopoid Anton Eleutherius, Eazbischof, Legat fum heiling apostolischn Schdui, owasda Gaistlicha fu Germanien, Fadraiwa fu de Keza, ola schdeaksda Entscheita
  12. Kurt Enzinger Salzburger Emigration und Freilassing, S. 24
  13. Evangelische Kiachngmoa Sankt Anna Samuel Urlsperger und die Salzburger Exulanten (Memento des Originals [10] vom 19. Juli 2011 im Internet Archive)   Info: Der Archivlink wurde automatisch eingesetzt und noch nicht geprüft. Bitte prüfe Original- und Archivlink gemäß Anleitung und entferne dann diesen Hinweis.@1@2Vorlage:Webachiv/IABot/www.st-anna-augsburg.de, Zitat: Am Sylvesterabend 1731 traf die easchte Gruppe vor dem Roten Tor in Augsburg ein. Es war der easchte von insgesamt elf Zügen mit 6116 Emigranten, die durch Augsburg kamen. Diese Zahl ist in einem handgemalten Bilderbuch aus dieser Zeit überliefert, das den Aufenthalt der Exulanten in Augsburg darstellt und immer noch im Besitz der St. Annagemeinde ist. Die letzte größere Gruppe kam am 11. August 1732 nach Augsburg.
  14. Efangelische Kiachngmoa Sankt Anna Samuel Urlsperger und die Salzburger Exulanten (Memento des Originals [11] vom 19. Juli 2011 im Internet Archive)   Info: Der Archivlink wurde automatisch eingesetzt und noch nicht geprüft. Bitte prüfe Original- und Archivlink gemäß Anleitung und entferne dann diesen Hinweis.@1@2Vorlage:Webachiv/IABot/www.st-anna-augsburg.de, So sangen sie in einem ihrer Lieder
 
Dea Artike is ois berig in de Hall of Fame (Ruhmeshoin) aufgnumma worn.