Tschechische Litratua

D tschechischa Litratua is dej Litratua, dej wou inn Bejm u Mährn iwa d Joarhundatt gschrim woan is, owa aa dej Litratua, dej wou af Bejmisch oda Mährisch gschrim is. Nou da ejaschtn Defenizion ghejan bspw. aa lateinischa u deitscha Textt doudazou (wej en Kosmas sa Kronik vonn Bejm oda en Kafka sa Schluaß). Za zwoatn Defenizion ko ma bspw. en Škvorecký sa Příběh inženýra lidských duší (da Virfoll vonn Sejllnklampfara) z Kanada oda en Paul Eisner sa Chrám a tvrz (da Templ u s For) nenna.

Inn tschechischn Litratuagschaff ko ma etla gwichtinga Periodn assagspian. D Õfeng vo da tschechischn Litratua san vaknipft min Groussmährischn Reich u da Mision vo d slowischn Apostl Konstantin u Metod, dej wou d glagolitischa Schrifd gschaffn hom un es Altkirngslowischa aswej a lituagischa u litterarischa Sprouch duachgsetzt hom. Inn 10. Jh. manefestiat se duach d Katolischa Kirch d lateinischa Schreibtradezion inn Bejm. Dej Pfaffn z dera Zeid hom iwawejngt gaistlinga Litratua u Legendna gschrim, u nou a Kronikn (nomatle da Kosmas). Afn Õfang vonn 13. Jh. antstejd es ejascht af bejmisch gschrimane literarischa Weak, es 'Olfabetigsia' oda d Schrifdkenntnis nimt zou un aa a weltlicha Textt (d Dalimil-Kronik, da Mastičkář) kumma af. Dej Tschechischa Litratua vonn Õfang vonn 15. Jh. houd as'pregnad as husitischa Batou ba'eiflußd, es wou afhupft af n Jan Hus sa Gwiakal. Gwichtinga Schriftaln vo dera stiamarisch-wedarischn Zeid san z viadast oda vur ollm teologischa Traktát u Gseng.

Inn 15. Jh. fanga d humanistischn Ideall u d Bejchapress õ i s Bejmisch duache zen drenga, wou daduach aa a brejttana Schichtna an Zougang za Litratua dakrejng. Dej Epochn, es aso grouffana Weleslawina Zeit, hoisst ma aa d guldan Era vo da tschechischn Litratua. A morkanta Õfang vo dera Epochn is dej brejdaschaftlinga Iwasetzing vo da Bibl: d Kralitza Bibl. Inn Joua 1620 is s za Schlocht ban Weissn Berḡ kumma, dej wou an Sturz fia n Afstõnd vo de protestantischn Stendt un a Lousbrecha vo da Rekatolisiring u vonn Barok gmoint ghobt houd. D tschechischa Schreibkunst groutt grod z dera Zeid i s Hintatreffa u weicht en stiakann Latein u en Deitschn. D protestantischa tschechischa Litratua gejd i s Exil (doudrunta da Jan Amos Komenský).

A morkanta Etapn inn Assafirma u Bakumma vo da tschechischn Litratua is d nazionala Renessãns, dej wou olzam am viadan, oda vur ollm, relewant gworn is duach s Nei-Heastelln vonn Bejmischn aswej a Sprouch u Gred, es wou i Wissnschaft, Kultua u Poletik en Deitschn in Niks niad nouche stejng brauchad. Weitkennta wissnschaftlinga Gstoltn vo dera Epochn han da Josef Dobrovský, da Josef Jungmann u da František Palacký, d ejaschtn renamiatn Literatn vo da modeanan Nazion han da Ján Kollár, da Pavel Jozef Šafařík, dej Božena Němcová, da Karel Jaromír Erben u da Karel Hynek Mácha. I da zwoitn Halm vonn 19. Jh. fonga i da bejmischn Litratua d weltweitnan Trendna u Streamaln wej da Romantismus, da Realismus (Alois Jirásek) u da Naturalismus õ duach zen schimman. D dichtarischn Gruppn vo d Májovza (Jan Neruda), d Ruchova u d Lumírova hom d Poesi vire gstupft. Af s End vonn 19. Jh. han d Autorna um s Manifest vo da Bejmischn Modeana es ejascht Mol aftretn u bold draf nou dej asua gnennta Generazion vo d anarchistischn Rebelln (Viktor Dyk). Nou en ejaschtn Weltkrejḡ kumt dej avantgardnat Gruppn Devětsil af, vo dera wou aa da suweit alloinate tschechische Treḡa von an Litratua-Nobelpreis, da Jaroslav Seifert, a Mitglid gweng is. Da Devětsil hod z ejascht d proletarisch Poesi (namatle en Jiří Wolker) u nou en Poetismus virebracht. Danou is a Reih vo Mitglida zen Surrealismus iwaganga. A intanazionala Brejmthait hom as Litratua-Schreiwa da Jaroslav Hašek u da Karel Čapek daglengt; un i da zwoitn Halm vonn 20. Jh. nou da Milan Kundera, da Bohumil Hrabal, da Pavel Kohout u da Josef Škvorecký. Da relewantnatte Vatreta vo da deitschn Schreiblitratua af tschechischn Boḏn, vo dera wou d guldana Era af d Zeid vonn Vableja vonn 19. Jh. bis zen Lousgej vonn zwoitn Weltkrejḡ datiat wiad, is da Franz Kafka.

D romanischa u byzantinisch-altkirngslawischa Litratua

Da Konstantin u da Metod (rumenischa Ikona vonn 19. Jh.)

Es Sasaua Klousta, a haptzentrum vo da oltslawischn Kultua inn Bejm.

Es Daschlong vonn haaling Wenzl, a Iluminazion vo da Gumpold Legendn.

Da Vyšehrada Kodex.

Da Kosmas.

D romanischa Litratua vonn Bejmischn is d Litratua vonn Groussmährn u vonn přemyslidischn Stoot. Sa is hapsechle af Latein un Altkirngslawisch gschrim woan. Za d litrarischn Schepfunga vo dera Zeit ghejan bsundas dej Legendna.

D groussmährischa Litratua

Zeigniss oda Zruggdenkala af d Zeid vonn Groussmährischn Reich han af Altkirngslowisch gschrim, ba den wou d gnutzta Schrifd nu s Glagolitisch gweng is. Des hom af Mährn da Konstantin, aa da Haale Cyril ghoissn, u da Method douheabracht, dej wou dona hikumma han af n Rouff vonn Fiarschtn Rastislav in Joua 863 min Zil, es Kristntam zen stiarkn un en boirischn Eifluß wos antgeng zen setzn. Weitas hom s d Schreibsprouch af Grundloḡ von en sidslowischn Dialekt vo da Region vo Thessaloniki gschaffn ghobt.

Es olla eltana bejmischa literarischa Õdenkal is es Proglas, ba den wou as se um a i Versn, resp. Reima, gschrimane Vuarred zara altkirngslowischn Iwasetzing vo d Evangelja hanḏlt. Da Text, vo den wou da Autoa wuhl da Konstantin is, is in Ejaschtn af Grejchisch aftaucht u nouhat i s Altkirngslowisch iwatrong woan. Da Text is z olla ejascht a Deffadiring oda Apologetik von an Grund fir a altkirngslowischa Iwasetzing vo da Bibl, also a Polemik genga d aso ghoissanan Drei-Sprocha-Háfaln, dej wou denkt hom, dass as d Bibl nea i de drei haaling Sprouchn - Latein, Grichisch u Hebrejiš gem brauchad. Doudabei gejd s wuhl um en ejaschtn originaln literarischn Text, da wou inn Groußmährischn afkumma is, zmol da Konstantin schou es grichisch Orḡenal durtn gschrim ghobt houd. Fralle is s dennat nu a Iwasetzing.

Mejra wichte han schou dej Haaling-Legendna vo de zwej Život Metodějův (As Lem vonn Metod) u Život Konstantinův. Dej zwou hagiografischn Schriftn han midunta afgfejad unta n zammfassatn Nama Moravsko-panonské legendy (d Mährisch-Pannonischn Legendna). D literarischa Relewanz wiad recht houch eigschetzt, schou wal s se um dej ejaschtn niad-iwasetztn un orḡinea (altkirng)slowischn Textt hanḏlt, de wou dona z Groußmährn aftaucht han. Dej Textt wankn dase af da Grenz zwischn echta Historiografi (Gschichtsschreiwung) u Legendn-Gschichtln. Aso wean Wunna owa a echta Dareigniss mid an realn Hintagrund dazellt, wenn s aa zwengs an symbolischn Weat vo d Zohln kronologisch ned aso afs tipfal akrat zen nemma han. Sa schildan aa en an Mertiratoud vo de zwoiana Apostln u hom aa a Pledajee, dass s hailig gsprocha weratn. D Legentn von Konstantin is a stilistisch mejra askliglt u detaljirt wej d Legentn von Metod, da wou ban Lesa mid a Kentniss vo da Konstantin-Legentn rechnat u d Õgoum durtn nea knapp rekapitaliad. Derawal konzatriad se da Text af a Polemik mid de lateinischn, boarischn Gaistlign. Da Autoa oda Midautoa vo de zwej Textt is vamoutle da Kliment vo Ohrid, selmols Klemenz da Grouss ghoissn, da wou da am mejran kennta Schöjlla vo dena zwej is.

Es grundlengata Trumm vo da Kyril-u-Metodar-Mission is d Altkirngslowischa Biḇl gweng. Es Iwatronga vo da Bibl is nu z Kostantinopl lousganga, wou da Konstantin durtnmol es (nou en Kirakolenda gurdnate) Evangeljar iwasetzt ghobt houd. En ganzn Evangeljentextt hod nou da Konstantin schou z Mährn, es alta Textament hod nou da Metod iwatrong.

Zan weitanan Gwirk vonn Konstantin, en Metod u dena zwej irnan Schöjllan ghejat es ABC-ad Gabet (Abecední modlitba), es Gsetzbejchl fia d Leit (Zákon sudnyj ljudem) oda s Nomokánon vonn Johannes Scholasticus. I spadane Textt finna se weitane Spurn, wou af a groußmährischa Prowenjenz hideitn, wej d Kijewa Bladln (Kyjevské listy) oda d Red iwa s Aftauchn vo d Reliquija von haaling Kliment (slovo o objevení ostatků sv. Klimenta)

D altkirngslawischa Litratua

Inn 10. Jh. hod se dej Schwarn oda s Zentrum vo da altkirngslowischn Litratuaschaffarei vo Mährn af s Bejm vaschom, wej s nou an Metod san Toud sane Schöjlla vo Mährn wegpetschiad hom u s dej holme af s Bejm, holme af s Bulgarisch vaschlong houd. Inn 11. Sekulum is es Sasaua Klousta, es wou 1032 vo Břetislav I grindt woan is, a Zentrum vo altkirngslowischa Kultur woan. Es Altkirngslowisch is dennat schej stád von Lateinischn odaucht u weggadruckt woan, bsundas nou en Kirngatn Schisma vo 1054. D slowischn Mench hom es Sásaua Klousta 1097 hinta se loua mej (u han i s Bejm ejascht unta n Karel IV. zrugga, da wou eana es Emausklousta z Praḡ iwagem houd, wej nou s Altkirngslowisch schou bold durtn i da Litratua koa grejssana Rolln mejra gspilt houd).

Dej relewantannan nouch-groussmähringa altkirngslowischn Schriftzeigniss han drei Legendna. Dej eltana is sicha d Legendn vonn Lem vo da haaling Ludmila (Život svaté Ludmily oda aa Staroslověnská legenda o sv. Ludmile). Da Text is valouan, owa mid groussa Wohrscheinlekait unta d Přemislidn inn Valaff vonn 10. Jh. vafasst woan. Af d Existenz kummt ma, wal s u. A. i da lateinischn Legendn Fuit un i da Kristianslegendn aftaucht, owa aa zwengs da so grouffanen Intapoliatn Ludmilalegendn, dej wou a kurza Aszuḡ vo oina vo de spádann Obschriftn vo dera Legendn sa kántad.

Dej andar Legendn is es Lem vonn haaling Wenzl (Život svatého Václava oda aa První staroslověnská legenda o sv. Václavu). D Legendn gejd zrugga af d ejaschta Halm vonn 10. Jh. Sa baschreibt, wej da Wenzl, oda Václav, durch san lejman Brouda, en Boleslav, toud gmacht wiad u vaposamentiat d Haaligsprechung vonn Wenzl. A grundlengats Merkmol vo dan Text is, dass ann in Untaschid zen Lem vonn Konstantin (Život Konstantinův) u vonn Metod (Život Metodějův) schou dej byzantinischn Furma fáhln. An gleichn Stof houd aa dej Zwoata altkirngslowischa Legendn vonn haaling Wenzl (Druhá staroslověnská legenda o svatém Václavu oda aa Kniha o rodu a utrpení sv. Václava) vaorwad. Ba dera gejd s owa um a obgendata, altkirngslowischa Iwasetzing von an Gumpold sana lateinischn Legendn vonn 10./11. Jh. A grejssas Angmeak wej af d historischa Seitn wiad dou schou af d Wunda glegt.

Es olla eltana gaistlinga Lejd inn Bejmischn is s altkirngslowischa Hospodine, pomiluj ny (Herrgot daboam de unsa) as n 10./11. Jh. D Grundloḡ i deitle altkirngslowisch, owa es finna se grod mid da Zeid aa schou d ejaschtn alttschechischn Elamentt. Wej oins vo de wejngann literarischn Denkmála vo sana Epochn dout s aa i da heinting, da 'midgejatn', kontemporernan Zeid weita lem.

As Bakumma vo da bejmisch gschrimanan Litratua

D Grindungsurkundn vonn litoměřitza Ordnskapitl, i dea wou se da eltast nu daholtane, bejmsch gschrimane Satz findt.

D Dalimila-Kronik, a Iluminiazion vonn aso grouffanan Parisa Fragment, d oinzinga daholtana lateinischa Iwasetzing vonn Weak.

Da Tomáš Štítný vo Štítné, a fiktivs Portree vonn Jan Vilímek.

Litratuagout af Bejmisch findt ma seit n 12. Jh. Za dej frejastn Textt ghejan Lejdln u Gsángln. Es Lejd Haalinga Wenzl, Herzog vonn Bejm (Svatý Václave, vévodo české země) oda aa Haalig-Wenzl-Choral (Svatováclavský chorál) is schou inn 12. Jh. afkumma. Inn Grund hod s nea drei Strofn ghobt, af zletzt han owa nein Strofn gsunga wuan. Nidagschrim woan is s ejascht inn 14. Jh. i da Kronik vonn Benesch Krabitz vo Weitmühl. Aanle renamiat is s Ostrowa Lejd (Ostrovská píseň). Vaschrim is s inn Kodex vonn af da Moldau-Insl ba Dawle glenganen Teiffa-Johannes-Klousta. Inn Gengsatz zen haaling Wenzl hod s a komplexanna dichtarischa Furm. Dej zwoa Lejda dazoang, dass s Bejmisch schou inn 12. Jh. es Zeiḡ zarana Litratuasproch ghobt ghobt houd.

D Õfeng vonn gschrimanan Bejmisch han vaknipft min Bohemismus, de Bohemika u d Glossn af n Rand vo d lateinischn Textt, a bsundana Fall han dej tschechischn Glossn, wou min hebrejschn Alfabet gschrim han (sejch Knaanisch). Vo d Õfeng vonn 13. Jh. stamt aa da ejascht daholtnna tschechisch gschrimane Satz af n Grindungsbrejff vonn Litoměřitza Kapitl, da wou d Furm von an Rechtstext houd. Es 13. Jh. hod nou aa weitana groussa Antwicklunga vonn bejmischn Schrifttum bracht. Nemma dea tradizionelln Lejda u Gsangstextt, wej Gott Almachte (Buoh všemohúcí), Jesus Christus (Jezu Kriste) u Noblata Pátar (ščedrý kněže), han dea ejaschtn dichtarischn Weakk afkumma. Dea representiat bsundas es Kunigunda Gabeet (Kunhutina modlitba) vo umma 1300, wou ma inn Passional vo da Ebtessi Kunigunta (Pasionálu abatyše Kunhuty) gfunna houd, wos a reich dekoriat un illuminiats Breviarium vo da Tochta vonn Přemyslidn Otakar II. is. Zou deam findt se a z dera Zeit populers Schãnre vo Streitschriftn, wej da Spor duše s tělem (da Streit vo da Söjll min Kerpa). Dej mejra wichtingan Textt vonn Umbruch vonn 13. af s 14. Jh. han owa d Alexandreis, wou ma aa aḻs Alexandaroman kennt, u de Dalimila-Kronik.

D Alexandreis is a in Versn gschrims epischs Weak iwa d Gschick vonn makedonischn Kine u Krejḡsherrn Alexander dan Groussn. Ma halt s fia s ejaschta groussa aa af bejmisch gschrimana literarischa Weak. Gnutzd woan is a klasischa achtsilwata Vers. D Vurloḡ is es gleichnomata Weak vonn franzesischn Dichta Walta vo Châtillon, bejm. Gualter Castellionský, wou vo de Jouana 1178 bis 1182 stammt. En Autoa vonn bejmischn Text woiss ma niad. Oa Furscha, wej da Albert Pražák, glamma, dass da Autoa mid de Gschick vonn Alexander u san Voda en Filip af n bejmischn Kine en Otakar II. u san Suhn en Wenzl II. õspillad. Des is owa aa õzweiflt woan.

D Dalimila-Kronik is d ejaschta bejmisch gschrimane Kronik. En Autoa woiss ma niad recht, d Autoaschoft duach n boleslawischn Kanonika Dalimil Mezeřický houd ra da Václav Hájek vo Libočan falsch zougschrim ghobt. Dan Fáhlar houd da Josef Dobrovský inn 19. Jh. afdeckt, ma redt owa furta vo da Dalimila-Kronik. Iwa n Autoa moint ma, daß ar vo de untan Edlleit gweng is. D Kronik is wohrscheinle unta n Johann vo Luksnburḡ, vamoutle i d Jouana 1310 bis 1314, bakumma. Da Autoa hod s se doudamit leichta gmacht, daß an dej Zohl vo de Silm niad festglegt houd. Da Text kummt i de Brichtt oda Dareigniss recht duus oda feingspunna douher, wos zarana Glabwiadekait vo da Kronik zoutrágle is. Sa hiabt õ min Bau vonn Babylonischn Turm u gejt z End min Joua 1314. Gschildat wiad dou s Lem vo Herrschan vo hejchann u nidann Gschlecht. D Kronik is stoak patriotisch gstimmt u is genga d luxnburgischa Fremdherrschoft grichtt.

Es ejascht bejmisch-gschrimana Rechtsbouch is es Rousnberḡa-Rechtsbejchl (Rožmberská právní kniha) gweng. Es stammt vonn 13./14. Jh. un umfasst a Landrecht, parzjell owa aa a Stodrecht. A groussa Raum is da Frouḡ gwidmat, wej a Õgschuldigta zen Richta zen bringa is u wej danou sei Schuld zen dazoang wárad. D letzta Redakzion houd inn 14. Jh. da Petr I. vo Rousnberg gmacht.

Unta n Karel IV. is zer an kulturelln Afbleja kumma. Af d Literatua houd niad zletzt aa da Afbau oda s Grindn vo da Karlsuniversitejt 1348 mid an stoakn Eifluß gnumma. Da Impuls is am mejran fia d lateinischa Litratua, grod mid an schwár wissnschaftlichn Karakter, gweng. Um en Karel san Huaf is a freja Humanismus sprejssad wuan, en wou afra Beispill da Kanzla u spádane Olmejtza Bischuf Jan ze Středy (Juhannes vo Neimork) represantiat. Da Kine Karel is selwa literarisch aktiv gweng, u zwoa duach d Benk af Latein. Sa zentrols Weak is d aingana Biografi Vita Caroli gweng, owa ar houd aa midgwiakt ban Gsetzbouch, en Kodex Maiestas Carolina oda da Kronik vonn Přibík Pulkava vo Radenín u houd gour aa a Legendn vonn Haaling Wenzl daschrim. Lateinischa Weakk hom z dera Zeit zen Beispil aa da Franziskus vo Pråḡ oda da Kolda vo Kolditz gschaffn.

As Afbleja vo da Litratua unta n Karel houd frálle aa fia s Tschechischa goltn. Aa d Stodara oda Stodbirga han nou mejra schreiwad woan. Aso is d Literatua nimma blouß mejar a Tejtikait vo d gaistling u monastischn Elitna gweng u hod se recht gschwinde broat gmocht un asdeant, aa af ondana Schãnra. Es han zwoa furta nu tradizionella Legentn, namatle es Lem vo da haaling Katarina (Život svaté Kateřiny), gschrim woan, owa s han aa a neia Gattunga midrana nein gsellschaftling Varorting virakumma. Z dena ghejat zviadscht, z olla ejascht, d filosofischa Litratua, d Satira u s Drama.

Midran anonyman Weak, wou d Leitn As Webarlal (Tkadleček) hoissn, houd d filosofischa u teologischa Spekulazion i d bejmischa Litratua eina gfunna. Da Text baut parzjell af s eltana Schãnre vo Streitschriftn af, u bschreibt an Konflikt zwischaran Gspusi u dan Unglick, wou nen sa Lej davõ grafft houd. Durtn han owa aa neiane Mirkmol, es filosofische Gsinniar iwa d Rolln vonn Bousniglatn af da Welt un an Menschn sa Miglekait un Unmiglekait af sa priwats, uraingas Gschick ei zen wirkn.

En frejastn bejmisch schreiwatn Filosofn kõ ma inn Tomáš Štítný vo Štítné seng. Da Autor hod d Studjen af da Karlsuniversitejt niad ogschlossn ghobt, un is vafrejt zrugga zen wiatschaftn af sei Bastei z Štítné, wou ar es Filasofian owa vo da Uniwersitet schou nimma lousgwoan is. Inn Kontrast ze sane Liahrar u Mitschöjlla houd ar statts zen Lateinischn fia s Asposamentian doudavõ zen Tschechischn griffn. Sane drea Haptweak han dej Knížky šestery o obecných věcech křesťanských (dej 6 Bejchal iwa generella kristlicha Õglegnhaitn) vo 1376, dej Řeči besední (Tischredn) vo 1385 u dej Řeči nedělní a sváteční (Sunn- u Feiatogsredn) vo 1392. Da Štítný houd inn Villn es Hussitntum vurweg gseng, bsundas i da sozialn Frouḡ, d wou ar wej oina vo de ejaschtn afbringt.

Da Smil Flaška vo Pardubitz, da wou schou unta n Wenzl IV. wos gstemmt ghobt houd, is i sana Filosofi an Schrid weita af d Politik zou. I san Weak Nová rada (Neia Roud) nimmt ar de selmole gian gsengan vejcharing Analogigschichtaln oda Fábln, dass ar en Reḡentnan zoagt, wej dass s bessa reḡiratn.

D Satira vo Stodara vo dera Zeid konzentriat se af a Sammhandschrift, wou Hradecký rukopis ghoissn wiad, aa wenns mid da Stod Hradec Králové nix zen tou houd. Za d mejra wichtingan Textt vo da Sammlhandschrid ghejan es Desatero kázanie božie (dej 10alai Gebot vo Gott) u d Satiry o řemeslnících a konšelích (d Satira vo d Handweaka u d Routsherrn); populer worn is aa d anonyma Satira Podkoní a žák (da Stolla u da Schöjlla), vo dera wou ma lang denkt ghobt houd, dass s da Smil Flaška vo Pardubitz gschrim hejad.

A frejas bejmischs Drama is da Salbaltandla (Mastičkář). Urspringle gejd s doudadrĩ um a Zwischnspill inrana Inszenirung vonrana Gschicht as n Evangeljum - bschrim wiad a Situazion, ba dera wou en Jesus sa Moutta, d Maria af n Moakt gejd, af dass s fia s Eibalsamian vonn Jesu san Leichnom a duftata Salmna kaffad. Dej Szena hod se owa weitas glejst u baschreibt dea satirischn Vaheltniss inn birgalichn Milje.

D Husitischa Literatua

Wej s n Jan Hus af da Grenz ofáckln - a Illustrazion vonn Janíček Zmilelý vo Písek inn Jenara Kodex

Da Hieronymus vo Pråḡ

I da Zeid vonn Wenzl IV. han gsellschaftlinga Streitt bakumma, dej wou se bsundas i da Kirchafrouḡ zoagt hom. D durtinga Õfeng, se im a Kirchareform zen meja, glanga zrugga bis af d Zeit vonn Karl IV., da wou en Prediḡa Konrád Waldhauser af Praḡ affe eigloḏn ghobt houd. Nou ejm san Vuabild han nou Refuamprediḡa wej da Johann Militsch vo Kroměříž u da Matthias vo Janov douhea kumma, dej wou an Hus direkt vuaweg ganga han. I da husitischn Epochn han dej "Treḡa" vo d Refoamvasouchh bsundas Praḡa Universitetslehra gweng, wej midunta da Jakoub vo da Mis. Za d radikaln Gstudiar-Háfal durtn houd da Jan Rokycana ghejat. Fia s Populea-Wean vonn Refuamistnzuḡ hom aa a populerna Prediḡa, wej u. A. da Johann Želivský, wos beitrong.

A Schlisslfigua vo dan Refuam-Batou oda -Grejja is nou da Jan Hus gweng, da ejascht grouss Gstudiata vo eiropejschn Furmat u promenenta Literat, da wou aa af Tschechisch gschrim houd. Wej d Iwazohl vo de Furschaleit houd ar af Latein publiziadlt, zen Õredn vo da Effntlekait owa aa vill zen Tschechischn griffn. I sana Theologi houd ar se ejara nou an anglischn Denka John Wycliff orjentiat. D teologischn Standpunktt za Kircharefurm houd ar zammtrong i sane lateinischn Textt De ecclesia (Vo da Kira), De sex erroribus (Vo de seks Vairrunga) oda inn Text Contra bullam papae (Genga n Papst sa Bulln), wou ar geng an Abloss af n Putz haut un en Papst direkt õfaucht. Latein is aa d anonyma Schrift De orthographia bohemica (Iwa d bejmischa Ortografi), dej wou da Franziskus oda František Palacký inn 19. Jh. en Hus Jan zougschrim houd; u wou se da Hus, scheint's, um a Refurm vonn gschriman Bejmisch vasoucht - a urspringle digrafischa Ortografi houd ar umgendat in dej diakritischa Ortografi mid Houggal u Strichhal, wou ma mia heit kenna. Da bejmisch Hus hod de Textt Výklad Viery, Desatera a Páteře (d Asposamentiring vonn Glam, vonn Dekalog u vonn Vodaunsa), Knížky o svatokupectví (Bejchaln vonn sakráln Tándlatum, a schorffs Unteputzn vo de kirchlichn Geldgscheftl un a Afrejffal, da Kirng an Bsitz wegga zen nemma), Dcerka (As Techtal, a Routschleḡ a junga Moidln) u Postila (d Postilln, a Predisammling vo da Zeit nou san dazwunganen Weggang vo Prag). Af Tschechisch is aa en Hus sa letzta Schrift Listy z Kostnice (Folja oda Brejff as Konstanz) as da Zeid vo sana Gfangaschaft durtn vafosst. Mid san hántingan kompromisslousn Standpunkt is ar namle inn Toud nei mid de ganz houchn Vejcha vo da Kirng iwakreiz kumma, dass s an 1415 z Konstanz als an Ketza aa vabrennt hom. En Hus san Prozess houd da aungate Garant, da Midzouschaua un Augnzuig, Petr vo Mladoniowitz fest gholtn.

Dej zwoata recht stoak prengata Gstolt vonn Husitntum u da husitischn Litratua is da Hieronymus vo Prag. Magistr vo vejar Uniwersitetn (z Paris, Heidlberg, Köln u Prag), dan wou s ebba a Joua spáda aa z Konstanz af da selm Stelln wej an Hus nidabrennt hom. In Gengsotz zen Hus han d mejran Text vo eam nimma dou. Za d wichtingan Textt vo eam ghejat es Scutum fidei christianae (es Schild vonn kristlechn Glam). A Musig-Háfal, wou goud singa kõ, houd ar aa vill gaistlinga u vulkstimlicha Lejdln komponiat un a Bejchl iwa d Musiktheori gschrim. Brejmt han bsundas sane akademischn Streitredn oda "Disputaziona" gweng.

D Exekuzion vonn Hus un n Hieronymus hod za Radikalesazion vo d Untastitza u Partisana midbeitrong, dej wou d Husitn gnennt wean u mid irnan bawoffnatn Truppn an Tál vonn Bejm kontrolliad hom. In Joua 1420 hom s irna Programm i de aso ghoissanen <i id="mwAiA">D Vejar Praga Artikl</i>, dej wou aa a literarische Relewanz hom, festgholtn. D Formuliring wiad en Jakoub vo da Mis zougschrim.

Nou en Hus san Toud hom se d Husitn gspoltn af a Praga un a Tábora Frakzion. Za d Praga Autoan houd nema n Rokycana un en Jakoub zen Beispill aa da Martin Lupáč ghejad. A Representant vo da Tábora Lejar is da Niklas (oda Mikuláš) vo Plgram gweng.

Da Laurenzius vo Bresau (Vavřinec z Březové) hod d Husitischa Kronik (d Husitská kronika) gschrim. Eam wiad aa d Autoaschaft vo da Bautznna Sammlhandschrift zougschrim, dej wou nou an Fundoat aso gnennt wiad. Da Band umfasst d Žaloba Koruny české (dej Õkloḡ vo da bejmischn Kroun), an Porok Koruny české (as Drafredn vo da bejmischa Kroun) u s Hádání Prahy s Kutnou Horou (as Gstreitt vo Prag u Kutná Hora).

Es Gistebnitza Gsangbejchl oda Kanzional houd dej Gseng vo dera Zeid daholtn, d wou durtnmol vill Afwind un a rets Griß ghobt hom, bsundas da Koral Ktož jsú boží bojovníci (Dej Wou Eß an Herrgott sane Kempfa sáts) un es Lejd Povstaň, povstaň veliké město pražské (Stej af, stej af, groussa Stod Prag).

Aa d katolischa Opposizion vo d Husitn houd a Litratua gschrim, wej min Lejd Nuž, vy ševci viery pravé oda mid da polemischn Schrifd Václav, Havel a Tábor (a Titl, wou da Text ejascht in 19. Jh. vonn František Palacký krejgt houd).

Za husitischn Litratua rechnat ma aa gwichtinga Weakk vonn Filosofn u Teologn Petr Chelčický (an Chetschitza Peda), aa wenn ar min gwoltsoma husitischn Kampf iwahaps niad dakor gweng is. Bis af a kuaza Etapn vonran Afentholt z Prag (1419-1420), is ar zeitlems inn sidlinga Bejm hockn blim. Inn Laf vo san Praga Afentholt is ar i d Blousn vo de Bsouchaleit vo da Betlehema Kapelln glangt, wos an stoak prágt u zen schreim insperiad houd, wenn a glei mid an polemisiratn Pik af d groussn husitischn Theolong. Gschrim houd ar nix wej a Tschechisch, zmol ar scheints ned rett Latein kinnt houd, nu a echta Gstudiata gweng is. Sane Õsichtn, dej wou a grejssana Wiakung af spadane Denka ghobt hom (en modeanan Pazifismus, Lew Nikolajewitsch Tolstoj, Tomáš Garrigue Masaryk, Mahátmá Gándhí) houd ar i dreiana grundlengata Textt zammgfasst: O boji duchovním, O trojím lidu u s spada Sieť viery pravé. Nou en Foll vonn husitischn Tábor is ar, nou deam dass da Weltuntagang ejwig niad kumma is, noura Weil zrugga zer Antwickling vo san ethischn Konzept vo Gwoltlosekait. Nu z Lebzeitn vonn Petr Chelčický antstejt d Unitas Fratrum (Jednota bratrská) 1457, d wou se ze san Weak bakennt. Sa houd a wichtinga Rolln i de folngatn Etápn gspillt, i da Podjebrada u da Jagiellona Era. Za d zentroln Pasenlekaitn vonn ejaschtn Fáse vo da Atnwickling vo da Unitas Fratrum ghejat da Řehoř Krajčí.

Da Humanismus u d Renessãns

An Daniel Adam vo Veleslavín sa Kalendář historický, assagem i san Valoḡ Melantrich

A kupfastichanas Titlvuabladl vo de gsammltn didaktischn Weak vonn Johannes Amos Comenius, assagem z Amsterdam 1657

Nou en Gschewa u Beitln duach de hussitischn Krejgg is i da tschechischn Litratua a Strejming duachekumma un afblejd, wou irna kloinan Spress u Keidln schou i da Epochn vonn Karl IV. ghobt ghobt houd - da Humanismus. In eam kõ ma dreiana Haptlinja asmochn - da lateinischa Humanismus, da nazionole Humanismus vo de Tschechisch gschrimanen Weakk un a spezifischa Linja vo de Vatreta vo da Unitas Fratrum. D Atmosfea vo dera Zeid representiat aa es Afkumma vo da Amüsiar-Litratua, bsundas d Fortnschurnalla u Reportaschn (lut.-dt. Reiseliteratur).

Da Bagrinda vonn lateinischn Humanismus inn Bejm is da Bohuslav Hasištejnský vo Lobkowitz gweng. Gschrim houd ar a Poesi (De miseria humana, De avaritia) un a wissnschaftlicha Textt (De situ Pragae et incolentium moribus). A Katolík houd ar s saa loua, af d hoimischa Tradezion afzenbaua, wou s aa nu as Husitaltum "gfangt" oda krejgt houd, u vasoucht, d bejmischa Kultua min Eiropa zamm zen brenga.

A grejssas, aa eiropejischs Echo houd owa es Weak vonn Johannes Dubravius krejgt, da wou spáda a Bischoff vo Olomoutz woan is, un aa a Dichtung un a wissnschaftlinga Litratua gschrim houd. Dej gwichtinga dichtarischa Komposezion is s Theriobulia (da Rout vo d Vejcha), i dan wou ar deitle õknipft af n Text Nová Rada (Neia Rout) vonn Smil Flaška vo Pardubitz. Aa inn Dubravius san Weak rouṯn d Vejcha en Kine, en Lejwn, wej dass ar recht herschat, irna Ideologi is owa schou a humanistischa. Weitas houd ar bspw. De piscinis (Iwa d Fischweiha) zer Fischarei un an Obriss vo da bejmischn Gschicht daschrim.

Aa dej lateinischn Vears vonn Johannes Campanus Wodnianus han selmol goud õkumma. Da houch Gstudiate houd owa aa oins vo dea ejaschtn groussn tschechischn Dramata gschrima, en Bretislaus (spada aa afgfejad als Břetislav a Jitka) un aa an Iwablick iwa d tschechischa Gschicht unta n Titl Cechias. An Campanus san Gschick u Lem is da Roman Mistr Kampanus vonn Zikmund Winter gwidmad.

A Pionir von nazionaln u tschechisch gschrimanan Humanismus is da Victorinus Cornelius vo Všehrd gweng. An Õspruch af d Kombinazion vo uniwersalnan eiropejschn Weatn un a nazionaln Sprouch zgleich houd ar i da Vuarred vo sana Iwasetzing von an Bejchl vonn Johannes Chrysostomos virabracht.

A zentrola Person vonn nazionaln Humanismus is nou da Daniel Adam vo Weleslawín. Sa wichtingas literarischs Weak is da Kalendář historický, en wou ar 1578 assagem houd. Af d tschechischa Kultua houd ar owa am mejran wej a Valeḡa Eifluß gnumma. Nou dan, wou ar d Tochta vonn Drucka Jiří Melantrich gheiat ghobt houd, is ar vo da Universitet wegga u houd an recht eiflußreichn Valoḡ grindt, da wou õgfangt houd, a qualitativ bessana Litratua unta d Leitn zen brenga. Es Gwicht vo den Valoḡ is aso signifikant gweng, dass vill Furscha dej Antwicklingsepochn d "Weleslawína Zeid" hoissn (da Bagriff umfasst d Herrschaft vonn Jiří vo Poděbrad, vo de Jagellona u vo dej ejaschtn zwej Habsbuaga, bis zen Fall vonn Rudolf II. u bsundas bis zen bejmischn Afstand vo de Stendt 1618).

Da Hynek vo Poděbrad hod se ganz bsundas um d klassischa renessãnsnata Belletristik gmejt, dej wou aa da Boccaccio representiad, (en wou dasell Hynek aa af Bejmisch iwasetzt houd). Awej tipisch is nou aa gweng, dass ar s nej niad hikrejgt houd, en Boccaccio sa Leichtekait zen vakeapan un eam awl d Moral u da didaktisch Untatoun inn Text einegrutscht is, da wou, scheints vo da "hussitischn" Atmosfer douhea hátschade, umetum i s bejmischa Milje einegschloffa is, u nu ejwe danou zen gspian blim is (programmatisch genga dej Afklejragscháftllei hom se bsundas d Poetistn i de 30gana vonn 20. Jh. afgloint).

A ganz a ainga, af zletzt owa da eiflußreichha Vatreta vonn Humanismus, mid Blik af d eiropejscha Resananz, is da Bischof vo da Unitas Fratrum, da Johannes Amos Comenius gweng. Da Comenius, bejm. Komenský, houd nem an Latein aa a Tschechisch gschrim. Assagweanle rennamiat han d pedagogischn Textt vo eam, af dass ar holme schou a Pionir vo da modernnan Pedagogik ghoissn wiad. Za d pedagogischn Schriftn ghejat dej Didaktica magna (d Groussa Didaktik), wou ar generell d Grundlong vonn Grouß-Zejng vo d Kinda bschreibt, dej Janua linguarum reserata (de Tir vo de Sprouchn de geffnata), wou ar se spezjell en Untarricht vo fremman Sprouchn widmad, da Orbis pictus (d Welt i Biltln), wou ar d Rolln vonn Seng mid de Aang fia d Darinnarung untastreicht u dej Schola ludus (d Schejll wej a Spill), wou ar Gedankn iwa d Miglekaitn vonn Schauspill fia s Untarichtn antwicklt. A zentrola filosofischa Text, u weitas mid assagweanlicha poetischa Kraft, is es Labyrint světa a ráj srdce, es wou fia d tschechischa Litratua aa vo destweng relewant is, wal da Comenius mid dan Text es Tschechisch scheints zeran nein literarischn Gipfl gfejat ghobt houd. Sane pansofischn Õsichtn han midunta i da Schrift Via lucis (da Weḡ vonn Lejcht) zammgfasst, sa pazifistischa Iwazeigung findt se inn Text Angelus pacis (da Friḏnsengl), i dan wou ar - wej s ba eam typisch gweng is - d politschn Elitn vo sana Zeid direkt õgredt houd; i den Fall dej Toalnema af da Friḏnskonferenz z Breda. Vo de Textt vo da Unitas Fratrum houd a assagweanlicha Kraft es Kšaft umírající matky jednoty bratrské (s Testament vo da sterwatn Mouta vo da Unitas Fratrum) ghobt, wou es letztna bischeflicha pastorala Bladl doudavõ umma 1650 assa is, inrana Zeid, wou s schou gwisst hom, dass as protestantischa Exil niad i s Bejm zrugg kejan wiad (an Comenius hod s min Afstand vo de Protestantischn Stendt vo 1618 bis 1620 as n Bejmischn assedrengt). Wej s ba de Humanistn niad unible gweng is, is es Spektrum vo san Enteres recht broat gfechat gweng, so dass ar aa d literarisch-theoretischa Studja iwa d Poesi O poezii české, a Studja iwa d Rhetorik Zpráva o naučení a kazatelství un vill ondane Textt, doudrunta aa Theatastick, daschrim houd.

Za d weitan gwichting Vatreta vonn Humanismus vo da Unitas Fratrum ghejad da Johannes Blahoslaus, da Jan Blahoslav. Da houd i da Unitas Fratrum mid da selmole weitlafting Õsicht kempft, dass a Bildung en roana Glam blouß schodt. Ar hod d Bildung deffadiad u vatoadigt i san Text Filipika proti misomusům. Nou de Hussitn hod s aa a ganz a wichtinga bejmischa Grammatik gem, sa Wissn af dan Feld houd ar zammtrong i da Gramatika česká vo 1571. Gschepft houd ar bsundas vo da Praxis - houd ar do zerana nein Iwasetzung vo da Bibl beitrong, dej wou se als d Kralitza Biḇl (Bible kralická) an Nama gmacht houd. Sa is staffalweis vo d Jouana 1579 bis 1594 assakumma u houd an grundlengatn Meilnstõa i da Antwickling vonn Tschechischn bracht. Vo dej weitan wichtingan Autorn vo da Unitas Fratrum kõ ma en Johannes Černý-Nigranus un en Johannes Augusta nenna.

A neia Atmosfea, um a vills freia wej i da Konflikt glodnan hussitischn Periodn, hod se aa zoagt inn Af- oda Zruggkumma vo da belletristischn Literatua. Es am mejran glejbta oda faworisiata Schãnre is d Foartn- oda Schurnallitratua woan. Es fia longa Zeid am mejran populerna Schurnal hod da Václav Šašek vo Birschkau daschrim, a Toalnema vo da brejmtn Friḏnsdelegazion vonn Kine Georg (Jiří) vo Poděbrad, da wou i d Jouana 1465 bis 1467 ganz Eiropa duachwondat houd. Da Šašek konzentriat se af d enzyklopedischa Bschreibung vo da Gengt, wou d Delegazion duache foart. A weitana Toalnema vo da Delegazion houd an subjektivanan Bricht unta n Nama Cestopis panoše Jaroslava (Schurnal vonn Junka Jaroslaus). Weitana kennta Weḡschriftn, oda Schurnall, hom da Johannes Hasištejnský vo Lobkowitz, da Martin Kabátník oda da Kryštof Harant vo Polschitz ba Weseritz gschrim. A Enteres fia d fernan Weltn houd aa d Nouricht iwa s Affinna von an neian, niad weita kenntn Kontinent, vo Amerika, daweckt.

Weitas hod se wira a Raum fia a humoristischa Litratua gfunna. I mejra wejnga anonyman Schriftn kummt a Gstolt dazou, dej wou es gonza humoristischa Schãnre fir d nekstn Johrhundat symbolesiad u prágt: da Brouda Paletschek, a Noar, a Bojazza, bejm. a Schaschek, vonn Kine Georg vo Poděbrad (a Inspirazion vo de populernan Gschichtln vonn Till Aulnspigl, dej wou z dera Zeid õgfangt hom, in Bejmischn duachzendringa, is deitle). Za humoristischn Litratua kõ ma aa d populernan Tarinnarunga vonn Mikuláš Dačický vo Heslov reiha u namatle aa en Prostopravda gnenntn Komentar doudazou.

A dauahofta Popularitet ba broitn Schichtn vo Lesan hod dej tschechisch gschrimana Kronika česká vonn katolischn Páda Wenzeslaus Hagacius (Václav Hájek) vo Libotschan daglengt. D Kronik bschreibt d bejmischa Gschichtt vo da Õkunft vo de Slawn i s Bejm (nou en Hájek is des agrat um 644 n. Kr. gwe) bis za Krejnung vonn Ferdinand I. 1526. En Hájek sa Stil is assagweanle lempi, wos aa spáda nu iwazeigt houd, nea wej an Historika hom en dej Renessãnslar schorff damottat u zammputzt, z virdascht da Gelasius Dobner, nou aa da Josef Dobrovský u da František Palacký. Fochexpertn hom ferna gstiadlt, dass da Hájek a jeds Gschejng midrana simgscheidn Datirung asstaffiat houd, u des grod dann nu mejra, wann ar fia s Datian gwiß koa Quelln niad ghobt houd (dej om gnennta Õkunft vo d Slawn um 644 is a gouts Beispill doudafia). Za d weitann Gschichtsschreiwa, resp. Historika, vo dera Zeid ghejat da polnisch-bejmische Autor Bartoloměj Paprocký, da wou i da Gschichtsschreibung a neias Enteress fia d Disziplina, wej d Heraldik oda d Genealogi, represantiat.

D Baroklitratua

Da Bohuslav Balbínus

D nouchweissnberga Epochn (nou da Schlacht ban Weissn Berg 1620) oda d baroknata Era (des moint grob d 150 Joua nou an End von 30-jahratn Krejḡ) steckt vullas Zakliftung. Oa nenna s d "Era temno", d Era vod da Finzrekait, an Bagrif houd da Alois Jirásek mid san gleichnomatn Roman eigfejat, ondana stupfn draf hi, dass selmol aa klouana kulturella Wert afkumma han. Frálle woua is, dass ma se da Litratua z dera Zeid vill wejnga gwidmad houd wej da Architektua, da bildnarischn Kunst oda da Musi. Fia d Renessãnslar is da Barock owa aa destweng schwar vadaule gweng, wal d Litratuaschreiwarei af Tschechischn praktisch i d Wickn gwáglt, i d Binsn ghátschlt is; etlane barokata Werkk han a Zill vonn Spott woan zwengs an nidanan akademischn Niwo, wej bspw. d filologischn Vasouch vonn Johann Wenzel Pohl. A duschpas Symbol vo da Gengreformazion u da Vafolgarei vo da protestantischn Literatua (zamst en kenntn Vaschirn vo dea altn Bejchaln u Manuskriptna) is da Jesuit Antonín Koniáš, da wou zen Vanichtn vo da niad-gwinschtn Litratua aa es unglickle brejmta Clavis haeresim claudens et aperiens assagem houd.

D bejmischa Literatua toalt se znakst af af d offezjella (Bedřich Bridel), d unpubleziata (etlane Text, bsundas sechtane wou s bejmisch deffadian, wej vonn Václav Jan Rosa oda vonn Bohuslav Balbinus) u d exilnata (Jan Amos Komenský, Pavel Stránský, Pavel Skála ze Zhoře, Jiří Třanovský).

Dej am mejran gschetztn Dichta vo dera Zeid han da Václav Jan Rosa, da Adam Michna vo Otradowitz (da wou se aa da Musik gwidmad houd), da bukolisch Dichta Felix Kadlinský u da Fridrich Bridelius (bejm. Bedřich Bridel). Dea wiad mid am hejchan estimiat wos d Litratur-Theari õlangt. Sa Poesi, bsundas dej Sammling Co Bůh? Co člověk?, is stoak mystisch. Betarisch is ar gweng, a Misionar woan u vo da Pest higrafft, dej wou ar se ban Pfleng vo d Krõnkn gfangt ghobt houd. Da Matěj Václav Šteyer houd a Gsangbejchl mid ebba 850 gaistlinga Gseng zammgstellt, da Jan Tomáš Kuzník hod Vulksverss gsammlt un aa aingane Lejdln mid dazou gstellt, wej z. B. es Lejd Za horama svítá.

D katolischa Historiografi hom selmol da Wilhelm Slawata vo Chlum u Koschumbeaḡ oda da Tomáš Pešina vo Čechorod represantiat. Da lokaln Gschicht hod se da Josef Bonaventura Piter gwidmad. Vo da barockn Era finna se fia d Historika aa persenlicha Notizn u Memoarn (Václav František Kocmánek, František Jan Vavák). Zer ana Bejcharei vo de bejmischn Schurnall- oda Fortnlitratua houd da Heřman Černín vo Chudenitz beitrong.

Dej ba weitn relewantana Gstolt vo da barockn Kultua i de bejmischn Lenda is owa da Bohuslav Balbinus woan. A houd historiografischa, filologischa, dichtarischa u dramatischa Textt gschrim. Vo de historiografischn Weakk tritt inn monumentoln Virdagrund dej (niad-ferte gworna) Schrift Miscellanea historica regni Bohemiae (Diwerss iwa d Gschicht vonn Bejmischn Kinereich). Es Werk houd an stoakn patriotischn Tusm oda Dunst un is a Luabgsong af d nazionala Vagongahait. Da Balbinus hod se en Kampf fia s Bejmisch gstiazt, u wou ar - wos typisch gweng is - sane Text doudazou af Latein gschrim houd. Dej am mejran kennta Schrift davõ is d Dissertatio apologetica pro lingua slavonica, precipue Bohemica, wou owa da Balbinus schou san Patriotismus aso frei laffa hod loua, dass ar s Bouch schou nimma houd assagem derffa. Ejascht quasi oa Joarhundat nou en Balbínus san Toud is s 1775 duach n Franz Martin Pelzel do nu assakumma. Wichte han aa en Balbínus sane Schriftn za Theari vonn Drama, dej wou se inn Bejm i da Barock-Era niad hom antfoltn kinna.

D bejmisch-nazionala Renessãns

A Bustn vonn Josef Dobrovský i da Bejcharei vonn Klousta Hradisch

Da Josef Jungmann

Da Ján Kollár

Da Karel Havlíček Borovský

A Daguerrotypie vo da Božena Němcová umma 1854, wou s dej Babička gschrim houd

En Erben sane Soḡmarla assagem 1902 mid Biltln vonn Věnceslav Černý

I da letztn Dekádn vonn 18. Jh. fongt aa d bejmischa nazionala Renessãns õ. Da Prozess wiad villas mejra wej s "Afasteja vo da Nazion" gseng wej fir an Prozess vo da Furmazion vo da mudernan bejmischn oda tschechischn Nazion, dej wou a Gengspilla i de mejrann eiropejschn Lenda ghobt houd. Da Nazionalesiringsprozess is gscheng inn Zamahang mid da franzesischn Revoluzion, en napoleonischn Krejngan, da Industrialisiring (des in an schwar soziologischn Vastendnis, wou d Nazion wej a Organesazion vo da Gsellschaft fia d Nejt vo da industrjelln Welt siaht). Fia d Renessãns wiad wej wos Inizials grod dej Schrift Ideja za Filasofi vo da Geschichtt vo da Menschheit vonn deitschn Dichta Johann Gottfried Herder gseng, i dera wou ar vurweg wittat, dass d Zoukunft vo Eiropa de Slawn obligad, u dass nou da remischn u germanischn Era d slawische kumma mejad.

D Renessãnslar hom glei bsundas danou gstrebt, d bejmischa Kultur un es Bejmisch wej a gleichbrechtigta Sprouch wida afzenrichtn. D Litratua hod doudabei a Schlisslrolln gspillt. Zer ejaschtn Generazion vo de Renessãnslar ghejat da Gelasius Dobner u sa Schöjlla da Josef Dobrovský. Zentrola Persenlekaitn vo da zwoitn Generazion han da Josef Jungmann, da Ján Kollár, da Pavel Jozef Šafařík, da Václav Kliment Klicpera u da František Ladislav Čelakovský. I da drittn Generazion hom s schou de hejchan Wipfl u d ejaschtn Dafolg daglengt, kinstlarisch (Božena Němcová, Karel Jaromír Erben, Josef Kajetán Tyl, Karel Hynek Mácha) u politisch - ba den wou s zarana Spolting af a liberala (Karel Havlíček Borovský, František Palacký) un a radikaldemokratischa Strejming (Karel Sabina, Josef Václav Frič) kumma is. A bazoichnata Rolln i da nazionaln Renessãns hom dej Dvůr-Králov'ar u dej Selená-Horana Hentschrifd gspillt, wou s se wohrscheinle um a Felschung vonn Wenzeslaus Hanka ghandlt houd. A groussa Weḡstõa is s Aftretn vonn bejmischn nazionaln Batou u da bejmisch gschrimanen Belletristik af Mährn (Alois Vojtěch Šembera) gweng.

D ejaschta Generazion

Dej gwichtingan Persenlekaitn vo da Litratur vo da ejaschtn Generazion han vo da akademischn Welt õnakumma un ira Zill is nu ned gweng a Nazion zen schaffn oda d Sprouch zen schitzn - ira Entaress fia bejmischa Gschicht, resp. d Sprouch, is wejngstns i da Ejascht "fochli" oda akademisch gweng. Gschrim hom s ba weitn es mejnra af Latein oda Deitsch.

Da Gelasius Dobner, i dan wou ma n ejaschtn modeanan bejmischn Historika siagt, houd an 6-toalatn kritischn Komentoa zer Kronik vonn Hajek un aa a Reiha alta Dokumentt assabracht. Aa wenn ar blouss d Wourat vo da bejmischa Gschicht gsoucht houd, houd ar assagweanle as Enteres, d Bagia, danou gschirt.

Sa Schöjlla da Josef Dobrovský is i sane Foußstapfa gwáglt; aa ean houd d bejmischa Gschichtt niad lousgloua un ar hod nou altn Zeignissn u Dokumentn i d Archiv z Russland u Schwedn gruntlt u gschnifflt. Owa af s End houd ar se spezjalesiat zer an Sprouchháfal, an Linguistn, u se anteressiad fia d Gschicht vo da bejmischn Sprouch. 1792 houd ar af Deitsch dej Geschichte der böhmischen Sprache und Literatur assagem. I dera houd ar fia n Zenit vo da bejmischn Litratua d weleslawina u d humanistischa Epochn gholtn, houd owa dennad af s End vonn Bejchl gurtált, dass s Bejmisch koa Zoukunft niad howad u blouß mehra a baochtnsweata Gengstond fia d Studja vo de Fochleitn wárad. A Grundloḡ vo da wissnschaftling Slawistik is d Schrifd Institutiones linguae slavicae dialecti veteris (Grundlong vonn Altkirngslawischn) woan, u wenn ar se grod i dan Foll oinn vo sana grejsstn Schnitza eighandlt houd; a houd namle es groußmährischa Altkirngslawisch fia a natiarlichs Urslawisch gholtn, dawal Furscha vo spádana Epochn dazoagn, dademonstrian, dass as se um a Sprouch af Grundloḡ vonn Dialekt vo de slawischn Makedonja handlt, wou duach an Konstantin kinstle gschoffn woan is. Af n Feld vo da Grammatik is ar genga d aso ghoissanan "Schleiffa vo da bejmischn Sprouch" viratretn. A hod aa d Poesi baeiflußt, wou a inn Text O prozódii české (Iwa d tschechische Prosodi) es aso ghoissana syllabotonischa System es am mejran passada Harmonisystem inn Tschechischn, oda Bejmischn, gnennt houd. Des hod nou dej aso grejfta Puchmajera Dichtaschöjll gnutzd, a Litratuagruppn, dej wou se gmejt houd d bejmischa Litratua nei zen grintn. Irnane Vatreta (da Antonín Jaroslav Puchmajer, da Václav Thám, da Wenzel Matthias Kramerius, da Šebestián Hněvkovský) wean aa zer ejaschtn Generazion grechnat, u wou sane vuakempferischn kinstlarischn Vasouch a klouas Mouß vo Nouchsicht dafurdan u ned dej Eemma oda s Lewel daglenga, dej wou da Dobrovský i da Wissnschaft daglengt ghobt houd. An Dobrovský sa Grundlogngweak hod gscheid wos grissn - glegt houd ar aa zer Basis von afkummatn nazionaln Batou an wissnschaftling Realismus u d Afklejring, is nou higsteiat af s Bakumma vonn Enteress fia d Sprouch (wos direkt a zentrola Persenlekait vo da zwoatn Generazion en Jungmann baeiflußt houd u aft zen aso ghoissanen linguozentristischn Karakter vo da nazionaln Renessãns gfejat houd, wej s da Vladimír Macura i da Schrifd Znamení zrodu gnennt houd); u af zletzt hod da Dobrovský zwej wichtinga direkte Schöjlla ghobt, en František Palacký un en Wenzeslaus Hanka. Da Hanka hod se bol grejmt min Afwittan vo da Dvůr-Králov'ar u da Selená-Horana Hentschrifd, dej wou nu da Dobrovský selm wej a Felschunga dakennt houd. D Manuskriptt hom z dera Zeid u danou an groussn Eifluß ghobt, owa da Streit um irna Richtekait is nu amol zrugg kumma af s End vonn 19. Jh., wou se d Gruppn um an Tomáš Garrigue Masaryk antschiḏn houd d bejmischa Gsellschaft daneit vua d Wohl zen stelln: Realismus oda Mytus. Wuhl aa zwengs an grindarischn Eifluß vonn Dobrovský houd af zletzt d ejaschta Variantn iwawong.

A wichtinga Historika, wenn aa inn Schattn vonn Dobrovský un en Dobner, is i da ejaschtn renessãnsnatn Generazion aa da Franz Martin Pelzl gweng. Dawal da Dobrovský se um en Barock ned weita gscheat houd u sa Gschichtt vo da bejmischn Sprouch min Dreißgjáhratn Krejḡ asgschrim u firte wean loua houd, hod da Pelzl d Rolln von Balbinus assapeckt un õgfangt d Nová kronika česká zen schreim, dej wou da afkummatn bejmischn Gsellschaft an Iwablick iwa sa Gschichtt gem houd, ouna de asdenktn Gschichtaln u Mythn vo etlana eltana Quelln, bsundas vo da Kronik vonn Hájek.

Za oa wichtinga Zentra vonn literarischn Lemma houd i da ejaschtn Etappn vo da Renessãns bsundas aa en Wenzel Matthias Kramerius sa Valoḡ u Bejchagscheft Česká expedice ghejat.

D zwoata Generazion

A zentrola Persenlekait vo da zwoitn Generazion, ej amol d vuaromantischa ghoissn u grejfft, is da Josef Jungmann gweng. An wissnschaftlinga Hintagrund vonn Dobrovský houd ar niad ghobt, ar hod a Jura studiat un is nou sa Leḇtoḡ af n Gimnasium a Liahra gweng. Mideine bracht houd ar durtn sa Leiḏnschoft u Passion, hod se d Rettung vo da bejmischn Sprouch u d Schaffung vonrana modernan bejmischn Nazion zen Zill gsetzt. Inn Untaschid zen Dobrovský houd ar õgfangt bejmisch zen schreim u d bejmischa Gschicht mid san sprouchling Vastendnis vo da Nazion baeiflußt, dej wou se af zletzt duachgsetzt houd u mid dera wou ar en aso ghoissanan "Landespatriotismus" trotzt houd, da wou typisch fia d Noblleit gweng is (wou se ned zletzt midunta i da Leja vonn Ignaz Edler von Born un en Kaspar Maria Graf Sternberg geltad gmocht houd). Af n Weḡ vo Iwasetzunga houd ar demastrian oda zoagn wolln, dass s Bejmisch i da Loḡ is aa d sublimatnanan, houchgaistle kreizfeinanan, kunstvollnatstn Geploda u Funkatsn vo Nuãnsn virazenbrenga oda "aszenkerndln" (a Duachbruch is bsundas sa Iwasetzats vonn John Milton san Epos Paradise Lost, Ztracený ráj, u vonn François-Auguste-René de Chateaubriand sana Nowelln Atala gweng). Selm houd ar aa Dichtung gschrim, owa sa endsgrejssats Trumm Weak is ba weitn sa i fimf Bendna assagemats Bejmisch-Deitschs Weatabouch (Slovník česko-německý) gweng, wou ar i d Jouana 1835 bis 1839 assabracht houd. Des houd en nazionaln Selbstglam, es ainga Zoutraua, gwalte gstirkt, wal s dazoagt oda deitle gmacht houd, dass s Bejmisch en Deitschn niad noustejad. Da Jungmann hod fia s Weatabouch - bsundas von an altn u neian Litratua-Zeig, vo ba d Leit kenntn Lejdln u Gseng u vo Dialektt - a haffa Trumm Woust u Blotweak zammklaubt. Owa ar is aa schepfarisch af d Gschicht zouche ghátscht, zen Toal houd ar se asghulfn mid Antloaninga vonn Poulischn oda Rusischn un en Vuawurff vonn Vapántschn vo da Sprouch niad gscheicht, wej ar aa, wou s grod a Nout tan houd, a Neologisma duach Loaniwasetzinga vonn Latein kuazahont gschoffn houd. Af dej Weis hod ar vonn Bejmisch/Tschechischn a ganz a umfossada u produktivana, wiff-lempinga Sprouch damacht. En Jungmann sane spáda afgfunnanan "ghoiman" oda priwátn Notizn zoagn, dass ar inn Grund wej a Afklejra zen seng is, da wou af n Voltaire sane Weakk dea grejsstn Stick gholtn houd.

I da zwoatn Generazion kumma zwej relewanta Slowakn enzot u zan bejmischn nazionaln Batou dazou: da Paul Josef Schaffariik (Pavel Jozef Šafařík) u da Jan Kollár. A nazionala Frouḡ hom s ned glejst, wal s olzwej Vatreta vo de slawofiln Seitn vo da nazionaln Renessãns gweng han, dej wou i da zwoatn Generazion a grundlengata Rolln gspillt houd - d Slawn hom s wej oa groussa Nazion gseng u d oinzln slawischn Sprouchn, wej s Bejmisch, blouß wej a Dialektt vonn Slawischn. Des Vastentnis hod da Schaffariik aa i sana deitsch gschrimanan Studja Geschichte der slawischen Sprache und Literatur nach allen Mundarten vatretn; sa gwichtingas Weak is owa awej a Trumm slawischa Enzyklopedi gweng, dej Bejmisch gschrimanan Slovanské starožitnosti (d Slawischn Oltatima).

Da Kollár vakirpat oun an Zweifl es ejaschta groussa Talent unta dej Renessãnslar. Sa Slávy dcera (da Sláva sa Tochta) is d ejaschta echt woua gnummana poetischa Sammling, wou vo da Renessãns-Blousn assa kumma is; i da Furm houd ar se sichtle inspirian loua von en Dante sana Gettlichn Komedja. Grod wej da Dante houd aa da Kollár persenlinga Motif mid historischn u mystischn vawom u vazoindlt; d Haptfigur vo da Sammling is en Kollár sa groussa Lejw d Mína (i Wiaklekait d Tochta von an deitschn Pastoa, d wou da Kollár gheiat ghobt houd), dej wou in Text frálle d Tochta vo da slawischn Giattin Sláva is, mid dera wou ar trauat iwa n Valusd vo da groussn slawischn Frejzeit (i san Grundgrist houd ar deitle an Eifluß vo de deitschn Romantika, dej wou se aanle dammisch gmacht hom mid a Theorija u Mythn iwa a stolza germanischa Vagangahait). En Schaffariik un en Kollár sa slawischs Fohrwossa hom nou dej Nouchhupfatn vo da drittn renessãnsnatn Generazion vua da Nosn ghobt, wej s af s politische Pakett affetappt han. Dakkor han s doudamid owa niad gweng.

Da František Ladislav Čelakovský houd in si ned aso a grundlengats Talent ghobt wej da Kollár, owa sa Konzentrazion af s Zammklaubn vo unta d Leit kenntn Lejdan u Legentn u dera irnane Iwaorwatunga hom se recht produktif dawisn, bsundas da Ohlas písní ruských (d Remineszenz vo d russischn Lejda) u da Ohlas písní českých (d Remineszenz vo d bejmischn Lejda). Doudamid houd ar an Eifluß af d Antwickling vo da bejmischn Poesi u Litratua ghobt (a Õkleng nou an Modl vonn Čelakovský hod s aa ban Karel Hynek Mácha u fia d Folklor han aa da Karel Jaromír Erben u d Božena Němcová Feia u Flomma gweng).

Za d gwichtingan Persenlekaitn vo da zwoitn Generazion ghejad aa da Václav Kliment Klicpera, i den wou oa fei en ejaschtn modeann bejmischn Dramatika iwahaps seng (en Thám sane eltanan Vasouchh wean dageng awejng schejf õgschaugt, wej naiv u botschat). I da Ejascht houd ar se dennat bsundas afklejrarischa, gschichtlicha Themata gsoucht, z. B. da Blaník, Soběslav oda da Bauanfirst (kníže selský), owa nou houd ar se - wej a gouda Dramatika - vonn Publikum af n rechtn Weḡ fejan loua un is awl weida af d Schina vo da Komedi u Satira eibong. Dea Spill Divotvorný klobouk (da Zaubahout), Každý něco pro vlast (Ajeds wos fia d Hoimad) oda da Hadrián vo Římsy wean bis heit gspillt. Quitschanteressant is, dass se da Klicpera niks niad gscheicht houd, aa d ejaschtn Õfeng vo dan nazionoln Batou u d wilda Patriotisirarei mids zen parodian, wos zoagt, wej gaach dass es bejmischa Se-Wos-Zoutraua greifft gweng is fia driwa lingata Afgom fia d dritta Generazion vo fa Renessãns.

D dritta Generazion

A borna Fejara vonrana weitann Generazion u vo da afkummatn politischn Nazion is da Historika František Palacký gweng. Ma kõ nan an ejaschtn tschechischn Politika rejffa, wou s an goa en "Voda vo da Nazion" hoissn. Sane politischn Tejtekaitn han gseng woan (es Konzept vonn Austroslawismus, es Zruggstauchn vonn Panslawismus, es Oloana, dass d bejmische Nazion mid da deitschn Nazion vabundn wárat, d Rolln i da Revoluzion vo 1848), owa vonn Gschreiwats hea, vonn literarischn, is es am mejran grundlengnata sa Gschichtsweak Dějiny národu českého v Čechách a na Moravě (d Gschicht vo da bejmischn Nazion inn Bejm un af Mährn). Õgfangt hod da Palacký min Schreim 1836, von ej af Deitsch u spáda houd as af Bejmisch iwasetzt. Vo 1848 õ houda umkejat weida gmacht - ejascht af Bejmisch gschrim u spáda af deitsch iwasetzt. Es Weak houd ar 1876, kurz vur san Toud, ferte gschrim. Es bschreibt i fimf Toall d Gschicht vo da Vuazeit bis zen Õfang vo d Habsburga, wej s 1526 d bejmischa Kroun daglengt hom. Es Weggaloua va dan wos kumt, houd nan es Problem vamiḏn, dass an d Zensua inn Habsburga Reich ned dalaubt hejd, objektiv zen bleima. Ban Schreim vo da Gschicht is ar ganz wissnschaftle blim u houd i d Studja Archivmaterial vo ganz Eiropa eine bracht; a saubana Schnitza, wou an dennat untalaffa is, is dass ar en Hanka sane Handschrifd fia echt gholtn houd. Frálle is sa Weak zant deam aa politisch gweng: Ar bschreibt d Gschicht vo da bejmischn Nazion wej a Oahait, wou nej niat vonn Deitschn ohánge gweng is u awl mid de Deitschn grunga u mid eana um d Aingstendekait boxt houd - wos de deitschn Historika seinazeid schej vonn Hocka ghaut houd. Ar hod a Gschichtsbild presantiat, wou fia d edlsta oda glanzfullsta Zeid vo da bejmischn Gschicht as Hussitntum gholtn houd. Des is d Affassing gwejng, wou hem an gwolting Pleschara un Impekt ghobt u se mirazeid duachgsetzt houd, aa wenn dougeng reglmásse aa Stirm u Weda vo Widastand affa kumma han (duach an Josef Pekař u. A.) Za sane weitann Tejtikaitn hod ghejat, dass ar Ãsãmblat, resp. ollzammat, dej altn bejmischn Kronikn unta n Nama Staří letopisové čeští od roku 1378 do roku 1527 (Olta Bejmischa Annaln vo 1378 bis 1527) assagem houd.

A politischa Midhátscha vonn Palacký is da Karel Havlíček Borovský gweng. Grod sa schurnalistische Orwad is wichte gweng, owa dea is aa a promenenta Literat gweng, aa wenn s a Paradox is, dass ar an grejssann Toal vo sane Weak ejascht i da Fremtn z Brixn z Sidtirol gschrim houd, wou an 1851 d estareichischa Hejh hi petschiat houd. Gmoint han d satirischn Komposiziona i Versn Křest svatého Vladimíra (d Tauf vonn haaling Wladimir), Tyrolské elegie (d Tirola Elegija) u Král Lávra (da Kine Lávra), i dena wou ar en Absolutismus schwar attackiad; inn ejaschtn Foll mid Hillf vo da Soḡ vo da Tauf von russischn Kine Wladimír, inn zwoitn min Asposamentian vo san Weḡ i s Tirola Exil, resp. i d dazwungana Vabannung, un inn drittn mid Hillf vonrana oltn irischn Soḡ iwaran Kine mid Eslsouan, da niad will, daß ma s midkrejgt u vo destweng en Boda hirichtn lout.

Ned weit zen Palacký un en Havlíček sana liberaln politischn Gruppn hod s aa d Božena Němcová ghobt, aa wenn sa se selwa niad politisch angaschiad houd. An Afentholt inn Chodischn (z Westbejma) un i da Slowakei hod s gnutzt zen Zammtrong vo unta d Leit kenntn Song, Máhrla u Fábln, dej wou s assagem houd in a Sammlweak (Národní báchorky a pověsti, Slovenské pohádky a pověsti). Inn Joua 1855 hod s es promenentana un am mejran brejmta Weak vo si, d Babička, assabracht, i dera wou s recht idyllisch d aingann Tarinnaringa vo da Kindhát vaorwad houd. Typisch fia d Babička is frálle d Konzentrazion af d weibling Protagonistn, dej wou se aa duach ondana Textt vo ira zejng (ned zletzt ba d Gschichtln Divá Bára u Karla), wos spada doudazou gfejat houd, dass ma d Němcová min Feminismus zammbracht houd. A sozial-dramatischa Seitn hod d Němcová bsundas i da Tazelling V zámku a podzámčí.

Aa da Karel Jaromír Erben, wou se offa zer Tradizion vo dej Gabrejda Grimm bakennt houd, hod a Gschichtln u Sogn vo d Leitn zammklaubt un a Sammlweak assagem. Inn Untaschid za Němcová houd ar owa vasoucht vuazeitlinga mytologischa Motiv aa i de aingan Textt zen nutzn un is doudamid vill weida kumma wej da Čelakovský. Sa poetischa Sammling, wou heit blouß mehr Kytice gnennt wiad (da olt Titl is Kytice z pověstí národních), is oi vo de literarischn Bamwipfl u Beaggipfl vo da Renessãns-Zeid. Da Jan Neruda, a Schlisslfigua vo da Litratua vo da zwoitn Helftn oda Halm vonn 19. Jh., houd en Erben sa Weak goa zen absolutn Hejchstpunkt vo da ganzn bejmischn Poesi daklejat.

An Klicper sa Schöjlla, da Josef Kajetán Tyl, is nu an an Schrit weida ba da Etablirung vo da bejmischn Theatakunst kumma. Dennat is da Tyl schou za Zeid vo da Renessãns af Kritik gstoussn (es Niwo vo sane Weakk hod bsundas da Karel Havlíček Borovský õgriffn); frálle is s aso, dass sane zentroln Weakk populea gschrim han un es dramaturgischa Theata awl af de gleichn Stick vo eam zrugga kumt. Des trift bsundas zou fia d Theatastick Paličova dcera (An Brandstifta sa Tochta), Strakonický dudák (Da Dudlsokpfeiffa vo Strakonitz) u Kutnohorští havíři (d Kuttnbeaḡa Beaḡleit). Inn Tyl sana Zeid han a Stick gschetzt woan, wou inspiriat gweng han duach d bejmischa Gschichtt wej da Jan Hus u dej Krvavé křtiny aneb Drahomíra a její synové (d Blouttauf oda d Drahomira u sa Siin). An Tyl sa Komedja mid Gseng Fidlovačka aneb Žádný hněv a žádná rvačka is nou kennt woan duach s Lejd Kde domov můj (vatount duach an František Škroup), es wou d ejaschta inoffezjella Vulkshymna u nou 1918 aa d Stootshymna woan is.

Za nazionaln Renessãns wiad aa da Karel Hynek Mácha gstellt, u wou sane schepfarischn Ideal u Motif, wej ma moint, ned vo da Renessãns kumma han, sundan ejara generell vonn kinstlarischn u romantischn. 'Askerndld' oda firabracht houd ar s i dea zwoa Prosastick Křivoklad u Cikáni, u nou bsundas i san Epos Máj vo 1836. Dej 'selzeitata' Kritik hod s Weak refutiat, obgloant, wej zwejng patriotisch. An Mácha sa Generazion, sane Gleicholtring hom eam sann Pessimismus un Ateismus recht vadattert un õgfremdt õgschaugt. Da ejascht, da wou d Grejssn vo dan Text nou dakennt houd, is da Karel Sabina gweng. Spáda han nouhat fia n Mácha sa Vamechtnis dej aso grouffanan Májovza i da zwoatn Halm vonn 19. Jh. kempfad woan. Ejascht d weltweita Resonanz vonn Mácha sane Text hod bejmischa Litratuatheori davõ iwazeing kinna, dass da Mácha oana vo de olla grejssan bejmischn Dichta gweng is.

Da Karel Sabina, da wou ned blouß a Bawundara vonn Mácha gweng is, sundan aa a Valeḡa, is unta d Renessãnslar a recht a unglicklicha Gstolt. Wej a Vatreta vo da radikal-demokratischn Strejmung, dej wou d fridlingara liberala vonn Palacký "opponiad" houd, houd ar se inn Laf vonn umstiazlarischn Kwas, vo d Rewoluzionsdámpfl, i d Jouana 1848-49 i vill obnteialinga Akziona vastrickt, dej wou nan a Zeidl inn Hefn eibrockt hom. Nou deam, wou ar assakumma is, is an wiatschaftle recht dreckat ganga. Alls midnont, da Bau u d Nout, hom en wuhl brochn u ze sana Kooperazion mi da Ghoiman, an Nourichtndejnst vo Estarreich beitrong, dass ar a bejmischa patriotischa Kroas vapfeiffad un ashurchad. Nou deam, dass sa estarreichischa Spizltejtekait 1872 afgflong is, is ar a Párja, a Asgstoussana wurn, wos fia long da Weatschetzung vo san kinstlarischn Beitroḡ diametrol inn Weḡ gstondn is, dea wou se grod mid sane Libretti von an Bedřich Smetana sane Opern Braniboři v Čechách u Prodaná nevěsta, goa ned obstreitn loud.

D zwoata Halm vonn 19. Jh.

Da Jan Neruda, wej ar nu jinga gweng is

D Leicht vonn Svatopluk Čech

Vo denks da Julius Zeyer, nou da Josef Václav Sládek u da Jaroslav Vrchlický, umma 1879

A Ilustrazion vonn Wenzeslaus Černý za de Oltn bejmischn Song (Staré pověsti české) vonn Alois Jirásek

Da Stanislav Kostka Neumann i da Karikatua vonn František Gellner

I da zwoatn Helftn vonn 19. Jh. hod s vua literarischn Gscheng ner aso gschitt u báchlt, von ej han d aso ghoissanen Májovza (wej da Jan Neruda, da Vítězslav Hálek, da Adolf Heyduk, d Karolína Světlá, da Jakub Arbes) õgruckt, danou d Ruchovza (wej da Josef Václav Sládek, Svatopluk Čech, da Eliška Krásnohorská), d Lumírovza (wej da Jaroslav Vrchlický, da Julius Zeyer), d Autorn um s Manifest vo da Bejmischn Moderna (wej da Antonín Sova, da Otokar Březina, da Josef Svatopluk Machar, da Vilém Mrštík) oda d aso gnenntn Buřiča vonn Umbruch af s 20. Jh. (wej da Viktor Dyk, da Stanislav Kostka Neumann, da Fráňa Šrámek, da Karel Toman). An Realismus hom gwelt da Alois Jirásek oda da Zikmund Winter, af s End vonn Joarhundat is da Naturalismus (wej ban Karel Matěj Čapek-Chod) u da Bauan-u-Derffal-Realismus (wej ban Jindřich Šimon Baar, en Karel Václav Rais, en Antal Stašek, en Josef Holeček, en Karel Klostermann) modnat woan. Es hom se aa Õfeng von an psychologisiratn Realismus zoagt (Božena Benešová). Es moderna bejmischa Drama hom da Ladislav Stroupežnický u d Mrštíkovar-Brejda õgfangt.

D Májovza

A Obaháfal u ganz a wichtinga Hund vo de Májovza (wou s aso gnennt hom nou en Almanach, da wou 1858 assakumma is) is da Jan Neruda gweng, a promenenta Schurnalist, Dichta u Prosaschreiwa. Za sane kreizwichtingan poetischn Sammlinga ghejat schou d ejascht, d Hřbitovní kvítí (Freithuafsblejmaln) vo 1858, wou vonn Heinrich Heine un n Karel Jaromír Erben inspiriat gweng is. Wej schou da Titl dakenna loud, hod da Neruda sa duachlebta Etappn vo da Nazion recht skeptisch gseng, wos an dej selmoling Kritika seinazeid aa viagholtn hom. A ganz a assagweanlinga Stelling i da bejmischn Litratua hod nou d Sammling Písně kosmické vo 1878 daglengt, wou da Neruda, inspiriat duach d Antwicklinga vo de Wissnschoftn u da Astronomi, iwa an Zeig dichtt houd, iwa dan wou i da bejmischn Litratua bis durtnhi (un aa lang doudanou) nejmatz koa Poem niad gschrim houd - iwa s All u d Zoukunft vo da Menschhait, wou se ristt, iwa d Technik an Weltram zen dabeitn. I de Balady a romance kejad ar zrugga za d Balladn vonn Erben, ba dej wou ar eftas historischa Motif nutzt (u. A. ba da Romance o Karlu IV.). Nou an Toud han dej patriotischn Zpěvy páteční (Freitogsgseng) assakumma. Vo de prosaischn Weakkal han dej Povídky malostranské virakumma. I dena hod da Neruda d Tradizion vo da bejmischn realistischn Prosa glegt. U wenn s awej amol nou en Musta vo da Němcová af d Idyllisirung zouche rutscht, loud s dennat annaschwou ej amol aa a tragischa Kleng datejna, wos an estetischn Effekt vonn Ganzn stiarkn toud.

Mejnra wej da Neruda is unta de Majovza vo da mitzeitatn Kritik u da lesarischn Effntlekait da Vítězslav Hálek gschetzt woan. Sa gschmach-sanfta Lyrik i de Večerní písně (Oumdgseng) oda d natuahofta i da Sammling V přírodě houd bis afs Tipfal es selmolinga Denga vo da Poesi troffn. Da Josef Svatopluk Machar is s nou gweng, da wou a Nou-hintn-stelln vonn Hálek un a Virahiam vonn Neruda gfurdat un a Diskussion doudadriwa loustretn houd. Da Hálek hod se owa in Untaschid zen Neruda aa en Antwickln vonn Schauspil vaschrim, bsundas mid san Záviš z Falkenštejna (Sawisch vo Falknstoa).

Unta d Prosa-Háfaln vo de Májovza findt se d Karolína Světlá (am hejchan estimiat is sa Roman Kříž u potoka) u da villfolti Jakub Arbes, da wou in urspringle kuazn Stickln (wou da Neruda romaneti ghoissn houd) wej a ejaschta i d bejmischa Litratua Element vo da Fantasy-Litratua un en Science-Fiction mideina bracht houd, wos seinazeid niad grod gschetzt woan is; ejascht i jingana Zeid wiad en Arbes sa Weak gmaale wida assagschauflt.

D Ruchovza

Zeah Jouana nou an Máj-Almanach vo 1868 is a weitana Almanach, da Ruch, assakumma. I den hod se a neia Generazion viagstellt. Vo dera sticht da Dichta Svatopluk Čech vira. Sa Poesi is stoak politisch prágt. I san Text Evropa bschreibt ar z. B. dan gfahrling Radikalismus, da wou d eiropejscha Ziwilisazion zeschockln u zabrechn kanntad - Evropa wiad symbolesiad duach a Schiffal, af dan wou a Meiterei, a Rewoltn asbricht. I aanle allegorischa Furm houd ar en Epos Slavie gschrim, un aa durtn es Symbol vonn Schif gnutzt, es wou ejtzat dej Slawn representiat houd, un es Gscheng af dan Schif nou en Streit zwischn dej slawischn Naziona, bsundas zischn dej Poln u d Russn. Dej schwar antideitscha Sammling Lešetínský kovář hod ned vaeffntlicht wean deaffn un is ejascht 1899 assakumma. I da Sammling Písně otroka vo 1894 bakennt se da Čech zen Batou vo da "Orwatabawegung", dej wou z dera Zeid õgfangt houd a asprágta Rolln zen spilln. Dawal ar se i da Poesi recht ernsthafta Themata gsoucht houd, houd ar si i da Prosa inn Humor gflichtt - bsundas mithilf vo da Gstolt vonn Brouček, en wou ar zejascht af n Mõu gschickt houd u nou unta d Hussitn i s 15. Jh.

A weitana gwichtinge Gstolt vo da ruchowa Generazion is da Josef Václav Sládek. Ar is bsundas vo da Vulkspoesi inspiriat gweng u houd aa flammad politische Verss gschrim; es enteressanta is owa, wej ar si vo de Weḡgfertn, d Midhátschal, vo sana Genarazion obsetzt - mid orginella Themata (da Sládek duachwondat Amerika, iwasetzt aa a indianische Mytn) u mid Poesi fia Kinda, vo den wou ar wej a ejaschta i da bejmischn Litratua a olla aingas u kinstlarisch weatvolls Schãnra (i d Sammlinga Zlatý máj, Skřivánčí písně u Zvony a zvonky) gschoffn houd. Weitlafte kennt oda brejmt is ar aa zwengs sane Iwasetzinga vonn Shakespear.

D Lumírovza

Um d Zeitschrift Lumír hod se a Autorngruppn gfurmt, dej wou se dej Ruchovza entgeng gstellt houd. Dej aso ghoissanan Lumírovza hom es endlousa Thema vo da Nazion u dan Kampf niad lejsn wolln. Gsoucht hom s a kosmopolitischa, gmoamenschlicha Poetik. A wichtinga Gstolt unta d Lumirovza is da Jaroslav Vrchlický. Sozensong programmatisch han sane Sammlinga Zlomky epopeje u Duch a svět gweng. In eana lejst sich es Gschick vo de Menschn, es Vaheltnis vo Söjll u Keapa, d Problemm vonn Furtschrid. Da Vrchlický houd nou a gwoltinga Massn vo Sammlinga assabracht. Ganz lucka u flink wej a Wisal houd ar aa iwasetzt u noudicht (aus n franzesischn, italjenischn, spanischn, anglischn). Fia s Theata is an bsundas d Kommedja Noc na Karlštejně glickt, dej wou dasida, bis heit, sa Blejbthait niad valouan houd.

Um d lumirowa Ideall hod se aa da Julius Zeyer gmejd, soweid dass an d Kritika d Fluchd vo da Realitet un a Exklusivhait viagwurffn hom. Sane Textt hom se wiakle am eftan i da exotischn Fremtn ogspilt oda han ganz vasunka i zeitlousa Mytologina. Ned zoufalle is s, dass af zletzt sa Drama Radúz a Mahulena, wou s mytischa Motiv bis af d klasischn Mahrla zrugg gejd, am mejran glickt is. En Zeyer sane Heldn han awl tejffa Romantika, von Unglick vafulgt un entn an vuazeitatn Toud; grod typisch is leicht sa Roman Jan Maria Plojhar.

Da Realismus

Mid de 80ga Jouana vonn 19. Jh. hod da Realismus õgfant se i da tschechischn Prosa deitle duachzensetzn. Vill Autorn hom se an ruraln oda landlatn Realismus vaschrim, owa es groussa Gwicht vo da literarischn Theorie un af zletzt es lesarischa Echo hom an Autor vonn historischn Realismus, an Alois Jirásek, virabracht; an Autor vo inholtsreicha Zykla, afbaut af n Palacký sann Gschichtskonzept, wou a doudabei es Hussitntum viraghuam u d Era vonn Barock gschmahd houd. D mytologischa, olla eltanna Gschichtt findt se i san Bejchl Starý pověsti české, dej Zeid vonn Wenzl IV. i sana Trilogi Mezi proudy, d husitischa Epochn i da ondan Trilogi Proti všem, d Era vonn Jiří vo Poděbrad in Roman Husitský král; da leiding Barock-Era widmad ar se san Roman Temno (Finzrekait), da chodischn Gstolt Jan Sladek Kozina i san historischn Roman Psohlavci (d Hundskopfatn), dej Õfeng vo da nazionaln Renessãns i san Roman F. L. Věk, da Rewoluzion vo 1848 mid da Nowelln Filosofská historie. Vo sane Theatastick hod d grejssta Resananz a Spill mid dazellarischa Motif Lucerna (d Lotean) krejgt.

Inn Schattn vonn Jirásek is awl da Zikmund Winter gstontn, u wou ganz vill moina, dass sa Schildarung vo da Vagangahait, bsundas d omteiarischn Moment vo de Afstendt vo de bejmischn Stent u dej nouweisnbeaga Barockzeid, nuansiata, psychologisch autentischa u mid mejra Detaill is wej ban Jirásek. Sa Gipflweak is i dera Hisicht grod da Roman Mistr Kampanus. Nema n Jirásek un n Winter wáratn dou nu an Václav Beneš Třebízský sane Weakk, wou a wejng mejra amisant san.

Af a neis, eiropejschs Theatar-Pakett hod s an Ladislav Stroupežnický affegschom, bsundas zwengs san Bauandrama Naši furianti, u nou mid de Mrštíkowa-Brejda u mid da Maryša. Aa d Gabriela Preissová hod af d bejmischn Bihnna u Bredln stoaka Themata affebracht (Gazdina Roba, Její pastorkyňa). Fia s modeana Theata kempft hod bsundas da Reschissea Jaroslav Kvapil, da wou aa gschrim houd (doudrunta as Stick Princezna Pampeliška un a Libreto za n Dvořák sana Oper Rusalka).

D Moderna, d Buřiči u d Dekadenz

Ganz af s End vonn 19. Jh. hod se dej gsellschaftlinga Atmosfer deitle gwandlt ghobt un aa d bejmischa Gsellschaft is douhi kumma, dass schou nimma um s Dou-Bleim kempfa, sundan kulturell, wiatschaftle un awl mejnra aa politisch i d Bejmischn Lenda dominian (bis douhi dass s a Deitscha ganz narrisch gmacht un i s Loḡar vonn Nazionalismus trim hom). D neia Generazion vo Autornan houd a mondena, a houcha Litratua hom wolln; owa d Mondenitet, d Weltoffahait, wej sa si d Lumírovza viagstellt hom, houd eana ned taugt - des hom s fia afbláht un afgsetzt, heit sogad ma fia "fake" oda "rachiß-phoney", gholtn. Gfurdat hom s a Schoffn u Weagln, wou mejnra indiwidualistisch, autentisch u zgleich furtschrittle un i reala Problemm vo da Welt angaschiat is. Dej Ideall hod s Manifest vo da tschechischn Moderna (Manifest české moderny) i Woatt gfasst, 1895 i da Zeidschrifd Rozhledy druckt. Es Manifest hod da Josef Svatopluk Machar formuliad, da wou se aa i san Weakk õ de Thesn am lengan gholtn houd. Sa Posezion zar neian politischn Eemma is i da Sammling Tristium Vindobona festgholtn; sa Ántares fia n Feminismus u d Gschlechtagleichhait (wou s Manifest explizit danennt) findt se i da Sammling Zde by měly kvést růže oda i san Roman Magdalena. Sa radikals Vastentnis vo da Gschicht houd ar i d Sammlinga V záři helénského slunce u Jed z Judey viragstellt, i dena wou ar d Õsicht vatrit, dass es olla schlimma z Eiropa gweng war, wej s afsassinga Kristntum d antika Ziwelisazion vo Freiheit u Glick dastickt un ogwirgt houd.

A weitana Signatea oda Untazoichna vonn Manifest, da Antonín Sova, houd en Machar san Pik af s Kristntum ned toalt, Humanitet i da Tradizion vo de bejmischn Broudaschaftn gsoucht u se weitas ana beetarischn, frumman Symbolik õgnejchat (da Dichta wej a Prophet wou s Õkumma vonn gettlinga Kinereich vakindt). Durtnhi hod s nu oinn an drittn vo dej brejmtn Manifest-Háfaln vaschlogn, en Otokar Březina. Sane poetischn Textt (Tajemné dálky, Svítání na západě, Větry od pólů, Stavitelé chrámu, Ruce) hod ma reglrecht symbolistischa, fost mystischa ghoissn; u da Březina is bis i d Gnejchtn vo da katolischn Moderna glengt, dej wou z dera Zeid afkummad woan is. Vo deam lout se seng, dass d Vatreta vo da "Bejmischn Moderna" ned grod a idejellas, ned amol a estetischs Program midranand toalt hom. Vabunna hod s ejara, dass s as zejgt nourana ganz a andana Furm vo Dichtarei wej des, wou ma bis doudahi durtn zen seng krejgt houd.

Aanle diwers is s Weak vo dej iwatn drei Autorna gweng, dej wou i s selma Gmirkschiwal min Bappal "d Afwigla (Buřiči) vonn Iwagang zen 20. Jh." mid eisortiat wean. Zammgschofft hom s niad ollawal, owa za ejḡatana Zeid hom sa se ollsomt ba de Anarchistn eigfunna. Vo durtn houd a jeda a ondana Richtung danumma. Da Viktor Dyk hod mid sana Sammling Buřiči vo 1903 da zammgwiaffltn Gruppn en Nama gem (un aa da Šrámek houd an Generazionsroman min Titl Buřiči daschrim), wenn a da Buřičar anarchistischa Zug vo san Opus omed i ondana Weak stiaka is, wej bspw. i da Sammling Milá sedmi loupežníků, i da Nowelln Krysař un inn Theatastickl Zmoudření dona Quijota. Af zletzt hod se da Dyk nou zen konseawatif nazionaln zougwendt. Da Stanislav Kostka Neumann is doudageng af s End i d komplett entgeng gsetzta Richtung grennt - zen Kommunismus. Es anarchistischa Weak oda 'Gschaff' vonn Neumann "gipflt" i da Sammling Sen o zástupu zoufajících, wou se a zwiflt un owedauchts Velkl afmocht en Herrgott zen finna, u wej s doudabei scheitan, imkejan u wida hoime geng zen Teifl, zen Symbol vo Rewellion u Freihaitn. Da Neumann is nou duach mejrana schepfarischa Epochn durche, a 'naturnata' (Kniha lesů vod a strání, es Wold-, Wossa- u Roinbejchl), a 'ziwilna' (Nové zpěvy, Neia Gseng) oda a proletarischa (Rudé zpěvy, Rouda Gseng). A dritta vo de Afwigla (Buřiči), da Fráňa Šrámek, hod se da rewellischn Poesi i d Sammlinga Života bído, přec tě mám rád u Modrý a rudý gwidmad. Spáda hod se da Šrámek owa umorientiad af an tejnanan, lyrischanan Glam i s Salwian, d Natua u Fraualeit (wej i da Sammling Splav, dan Roman Stříbrný vítr, en Theataspill Léto). Wej zen seng is, hom dej Weḡ vo de drei Dichtaleit, wou vonn selwing anarchistischn Milje lousghátscht han, ned vaschidna entn kinna. Ganz ogseng vonn František Gellner mid sana Sammling Po nás přijde potopa! (Nou uns kumt dej Sintflut!), da wou inn Ejaschtn Welkrejḡ af n galizischn Schlachtfeld wou untaganga is.

D Atmosfer af s End von Joahundat is assa vo de Modernistn u de "Afwigla" aa vo Vatreta vo de Dekadenzháfal prágt, dej wou se um d Zeitschrift Moderní revue umma zammgfuntn hom, wej da Arnošt Procházka, da Lvovitza Jiří Karásek u da Karel Hlaváček. Dej Dekadenzla wean zamm mid de bejmischn Modernistn, dej Afwigla (d Buřiči), dej Katolischn Modernistn u da Blousn vo d Realistn um en Jan Herben sa Bladl Čas (da wou owa af n Feld vo da Belletristik selm ned aktiv gweng is) ej amol unta s Dáchal "bejmische Jugndstil-Litratua" zammgfasst, wos se owa generell niad hod duachsetztn kinna.

D ejascht Halm vonn 20. Jh.

Da Franz Kafka umma 1906

Oins vo de Theataplakat vonn Stickl R.U.R.

Da Vítězslav Nezval (rechts) min Pionir oda Grundleḡa vonn Surrealismus Philipp Soupault

Da Karel Teige (rechts) mid da Molarĩ Toyen

Da Ivan Olbracht umma 1929

Es Monument vo d fimf Bouma vonn Poláček san Roman Bylo nás pět z Reichnna af da Knjeschna

A Biltl vonn Hugo Steiner-Prag zen Meyrinek sa Bouch Golem

Da Egon Erwin Kisch

Da Vladimír Holan (i da Mitt)

Da Ladislav Klíma af an Biltl vonn Alfréd Justitz

D linka Awãngard, wou se inn 20. Jh. i da Organisazion Devětsil zammgfuntn houd, is stoak gweng. Idjell is trong woan vo d Kultuateoretika Karel Teige u Bedřich Václavek. Vo d Literatn is hem da Jaroslav Seifert, da Vladislav Vančura, da Vítězslav Nezval, da Konstantin Biebl, da František Halas, da Jiří Wolker, da Karel Konrád oda aa da Julius Fučík gweng. Aa dej Theatasekzion is stoak gweng, wou da Emil František Burian, da Jiří Frejka, Jindřich Honzl oda da Adolf Hoffmeister dazoughejan; Mitglida han weitas da Jiří Voskovec u da Jan Werich, dej Bagrinda vonn Osvobozené divadlo Theata, gweng. D Avantgardistn vonn Devětsil hom se frej un uaft bakennt zen Surrealismus un a oamolinga 'eiflußnata' kinstlarischa Richting daschaffn, dej wou ba ins asbrost u viragrount is - an Poetismus. Za Awãngard mou ma aa dea Theataleitn, wou z Brinn gwiakt hom, en Jiří Mahen un en Emil Artur Longen rechna; za Linkn aa en Dichta Petr Bezruč u d komunistischn Schreiwa, en Ivan Olbracht, en Josef Hora, d Marie Majerová, en Jiří Weil un aa en Jaroslav Hašek.

Rechts vo da Awãngard is "d Mittn" gstantn gnoucht za Burḡ u zen Presidentn Masaryk - a Litratua-Schreiwa wej da Karel Čapek, da Josef Čapek, da Karel Poláček, da František Langer u da Eduard Bass, da Kunsttheoretika František Xaver Šalda, da Bladlschreiwa Ferdinand Peroutka oda da Filosof Emanuel Rádl.

Af da rechtn warat da nazional orjentiate Dichta Viktora Dyka, da Historika Josef Pekař, da wou en Masaryk sa Vastentnis vo da bejmischn Gschicht vawirfft, oda d katolischn Konserwatifn wej da Jaroslav Durych, da Jakub Deml, da Jan Zahradníček, da Bohuslav Reynek, da Václav Renč u da Jan Čep.

A extringa Gruppn han dej Autorn, dej wou inn Schub bejmischa Expresionismus einegrutscht han, wej da Ladislav Klíma, da Richard Weiner, da Josef Váchal. Za de gwichtingan Vatreta vo da deitsch gschrimanen Litratua ghejat da Franz Kafka, da Rainer Maria Rilke, da Franz Werfel, da Max Brod oda da "rasnde Reporta" Egon Erwin Kisch.

Untan Krejḡ hom z. B. a Romanschreiwa wej da Karel Schulz u da Jaroslav Havlíček, oda da Dichta Jiří Orten mid wos dazougstiftt za Kultua. Aa wenn inn Schattn vo da obgwendtn Seitn vo da modernan technischn Welt, hom se z dera Zeit za da helln Seitn d Kinstla vo da Gruppn Skupina 42 bakennt (da Theoretika Jindřich Chalupecký, dej Dichta Jiří Kolář, Josef Kainar un Ivan Blatný); a zwoata Surrealismus-Welln findt se mid da Gruppn Skupina Ra (min Vatreta Ludvík Kundera).

D groussn Vejar

Wann s i da ejaschtn Helftn vonn 20. Jh. i d Zoukunft hettn schaua kinna, dej Zeitzeing vonn bejmischn Kultuagscheng, u dagneißt hejtn, dass dej am mejran iwasetztn hoimischn Autoan vo ihra Zeid da Jaroslav Hašek u da Franz Kafka saa wean, na waratn s vuan Kuapf gstoussn. Ban Kafka hettn dej mejnran schou nid gwißt, wea des saa soll, un en Hašek hom s fia an zwoatklassing Humoristn gholtn, vo dean wou holt vill Anekdotn inn Umlaf gweng han. Un grod dej zwej Outsider han nou dej, wou s aa nu i d Weltlitratua eine schaffn. Koina vo eana hod san Brejmthait nu dalem kinna, wegga gstuam han s ollzwoa kurz nouranond inn Valaf vo d Jouana 1923 bis 1924.

Da Jaroslav Hašek hod d Welt bsundas vazauwat mid sana Reakzion afn ejaschtn Weltkrejḡ i de Omteia vonn bravn Suldatn Schwejk unta n Weltkrejḡ. Es wiakt ironisch, owa grod dean Roman sigt ma ned blouss humoristiisch, schou a ganza Generazion vo Filosofn u Litratuateoretikan wittat doudinnad a tejffana Botschaft. Da ejascht, da wou des aso virabaalt houd, is sichtle da Ivan Olbracht i da Kultuarubrik vonn Rudé právo gweng. A weitana groussa Fiasprecha is da Max Brod gweng, da wou ban Transfer vonn Schwejk inn deitsch-rednatn Raum eina ganz a gwichtinga Rolln gspillt houd. Reglmaasse kumma dennat iwa n kinstlarischn Weat vo dan Roman Zweifl af (bsundas vo seitn vonn Václav Černý), dej wou wira a weitana Welln vo Dischkurss viragrouffn hom. Da Roman is es am mejran iwasetzta Bouch vo da bejmischn Literatua. An Hašek sane Stucka tausnt ondan Gschichtln bleibn dennat inn ganzn recht wejng reflektiat.

Da Franz Kafka is i villaloa Hiblick en Hašek sa Gengpol gweng (a Asket, wou af deitsch schreibt, und a Baamter, da zen Vagnejng i de Necht wos gschrim houd), dennat wern s heit uaft wej Weḡgfertn doagstellt (dej Vabindung vo de zwoa gejd af n Karel Kosík zrugga). En Kafka sane Werk han seinerzeid bis af a kloina Asnoum ned vaeffntlicht woan u da Kafka hod sih dej posthuma Publikazion aa ned gwinscht ghobt. Sa gouda Spezl da Max Brod hod de Textt owa ned vanichtt u zrissn, wia s da Kafka wolln hejd, u dawál nu mid an Kampf fia sa Werk, nou u nou, an echtn Kafkakult vo globaln Asmouß lousbrecklt. Dej drei Schlisslroman vonn Kafka han da Prozess, es Schluaß un Amerika. Sane Textt han awej gwoustat, unduachsichte, bizzar, amol zen Expressionismus grechnat un annaschwou in Zammahang zen Existenzialismus oda zen magischn Realismus gseng. Aanle wej da Schwejk krejgt ar vo de Leit awl neia Interpretaziona.

Da dritt vo de weltbrejmtn Autorna vo dera Zeid is da Karel Čapek. Ba ejm hod ma des am mejran vurasgwittat u gneisst, a hod d Aszoichning oda a 'Brefal' von an "ofizjeln" Autoa vo da Ejaschtn Republik ghobt, zwengs sana Gnejchtn zen Presidentn Masaryk (af da Grundloḡ vo sane Gsprejch min Masaryk houd ar aa dej weitkenntn Hovory s TGM gschrim). D Welt houd grejsstntoalts sane Weakk ba de Schloḡbam u Grenza zen Science-Fiktion gseng, doudrunta es Theatastickl R.U.R. (es wou da Welt es Wertl Robota gem houd) u dej Věc Makropulos, dej Romanna Krakatit, Továrna na absolutno u Válka s mloky. Wejnga han schou sane klassischn Romann Hordubal, Povětroň u Obyčejný život (dej sog. 'noetischa Trilogi") õkumma i da Welt, wou a da Čapek ámse wej a Vejch min Kern vo sana (pragmatischn) Filosofi gspickt u vaschoppt houd. Da agitatorisch Karakter zer Zeid vo dan Weda u Terror duach s Hitlatum findt se i dea Theatastickl Matka oda Bílá nemoc. Weitas hod da Čapek nej niad d Leichtekait vonn Untaholtingsschãnre afgem, wos an d Kritika gean um d Ouawaschln gheit hom. Owa wej aa inn Fall vonn Hašek hom se d Kritika schwar bagougt u teischt, sane Povídky z jedné a druhé kapsy, sa Kniha apokryfů, dea weḡschreiwarischn Fejetoner oda d Kindabejchl Dášenka oda Devatero pohádek zellt ma mittlawal ze d Grundlogn vo da bejmischn Kultua.

Da am mejran kennta Vatreta vo da bejmischn Avangard vo de 20ga u 30ga Jouana is (vastendlichaweis dank an Nobelpreis) da Jaroslav Seifert. Stoak baeiflußt duach en S. K. Neumann, houd ar a proletarischa Dichtung õgfangt (wej Město v slzách, Samá láska). Sa Program vonn Poetismus houd ar õgfillt mid dej Sammlinga Na vlnách T.S.F., Slavík zpívá špatně u Poštovní holub. I d 30ga Jouana hod se da Seifert, wej a ganza Reih vo andane Schriftstella u Freint, nou vo da kommunistischn Partei ogwendt. Inn Untaschid za vill vo sane Kollegn is ar zou d Sozialdemokratn zrugg. Doumid is ar vonn Avangard-Program wegga u houd se aft oina intimanan Poesi zouchegwendt (Jablko z klína, Ruce Venušiny, Jaro, sbohem). Nou 45gi kumma nou d patriotischn Thematikn u s Bsinga vo Praḡ (Vějíř Boženy Němcové, Světlem oděná, Kamenný most). I d 50ga houd ar a nostalgischa Fasn (Píseň o Viktorce, Maminka), wos an d sellmolinga Kritik, wou an Optimismus gwinscht ghobt houd, schwar õkreidt houd, un en Seifert hod s fia 10 Jouana d Sprouch vaschlogn, dass ar glei goa niks mehr gschrim houd. I d 60gana houd ar sih wida darapplt un is zrugga aa midrana ned-doumid-grechnatn prosaischn Poesi (Odlévání zvonů, Halleyova kometa) un als a Vursitzadar vonn Schriftstellavabãnd, da wou s politischa Umrittln vonn End vo de 60gana untastitzt ghobt houd. Nou da sowjetischn Okupazion houd ar d zeah Jouana doudraf fei nimma publizirt. 1981 is a zrugga mid a Bilanz vo Dichtunga un a Bejchl mid sane Memoarn Všecky krásy světa.

D Avangard

Da grejssana dichtarischa Stern vonn Devětsil is seinazeid da Jiří Wolker gweng. Iṉ zwoa Jouana (1921-1922) houd ar zwou Sammlinga assagem, dej wou dea Gfejll nou en Krejḡ vamittlt un a Manifest vo proletarischa Poesi worn han: Host do domu u Těžká hodina. 1924 is da Wolker gsturm vo Aszehring oda TB u vo sann schou recht populern Werk is wortwertle a Kult worn. Schou aso, dass a Joua doudanou a Gruppn vo Autorn (doudrunta da František Halas, da Jaroslav Seifert, da Bedřich Václavek) i da Zeitschrift Pásmo en Artikl Dosti Wolkera assagem houd, wou sa se genga d Tendenz gwendt hom vonn Wolker "an Õfang u s End vo da tschechischn Poesi" zen machn. An Bahöll um en Wolker han dej Avangardistn bis af s End vo d ejaschtn Repablik niad lous worn. Ma mou owa song, dass aa d Welt af n Wolker sa schlichta Poesi positif reagiad ghobt houd.

Da Dichta Vítězslav Nezval is mid san assagweanlinga Talent aa a Gengstand vo Diskussiona worn, vo dena wou se dej mejran owa sann Koketian min nouchfebruarnatn Machtapparat widman. Des stejt dej Bawertunga vo sana schepfarischn Rolln inn Weḡ. Sa appateḡaskotz-bunta Poesi is gscheckata gweng wej en Seifert sei, komplexa u vastrickta wej dej vonn Wolker, u hod s gschafft, dass s aa archaisch gsunga wern kõ (wos an avantgardnatn Zirkln owa niad aso taugt houd). Ar is (nem an Teige) aa a Spiritus agens, bejm. a Wuutschiiduch, gweng, da wou villfach antschiḏn u viragem houd, wou d Avangardistn grod hilaffa. I d Literatua is ar mid sana Sammling Da Wundareich Zauwara (Podivuhodný kouzelník) vo 1922 eigschlong wej a Komeet. Wej ner dej Devětsilar an Poetismus definiat hom, hod da Nezval Vítězslav schou as Program davõ õgreichat mid nou umma 15 Sammlinga, unta dena wou da Epos Edison i d Aung sticht, a Weak, i dean wou ar d dichtarischa Imaginazion afstiadlt, aa wenn ar s zgleich mid klassischn elf- u zwelfsilwatn Versn fixiat. Grod aso iwaschwengle houd ar se nouhad af n Surrealismus gstirzt, sichtle aa zwengs sana Lejw z Frãnkreich. Gwidmad houd ar an d Sammlinga Zpáteční lístek (es 'retuanata' Bilet), Sbohem a šáteček (es Pfiatgod u s Tejchhal), Žena v množném čísle (d Frau i da Villzohl), Praha s prsty deště (Prag mid an Fingal Reng) un Absolutní hrobař (da rumpfastumpfat Pomfineewara). Beitlt hod d surrealistischa Gruppn owa aa a persenlicha u politischa Streitt (bsundas zwengs da hitzing Frouḡ vo da Relazion za Sowjetunion), un aso hod da Nezval d Gruppn 1938 inn Wind gschlong u se aff a ondas Trással bagem. D Verss hom owa schou untan u nouch an Krejḡ nougloua i da Stiakn. Wej wann en Nezval sa inspirativa Quelln vasignad u vatrickad mid en unwidabringlinga Valeschn vo de aromatischn, sejss-duftatn Atmosfera vo de Kafeehausdebatta vo da ejaschtn Repablik. Am mejan is nan z dera Zeid as Dráma gleng, wej dej Theatastick Manon Lescaut oda Dnes ještě zapadá slunce nad Atlantidou (Heit nu gejd d Sunn iwa Atlantis unta).

D Avantgard hod se af d Poesi fokussiad ghobt, a Mitglid vonn Devětsil is owa aa a notabla Prosaika gweng: da Sprochexperimentator Vladislav Vančura. Sa prosaischa Antwoat af s Program vo da proletarischn Poesi han d Románn Pekař Jan Marhoul u Pole orná a válečná gweng. Sa Beitroḡ zen Poetismus is d Novelln Rozmarné léto gweng. I d 30ga Jouana houd ar d Román Markéta Lazarová, Útěk do Budína u Konec starých časů assagem, i dena wou ar sa Spill mid da Sprouch af s Kirchturmspitzal bracht houd. Basiad houd ar s af an archaischn Satzbau, dazou owa aa a moderna Sprouch wej ma redt eibaut. A langa Popularitet houd ar si daschaffn mid san Kindabejchl Kubula a Kuba Kubikula. Ar houd se aa af s Feld vonn Dráma (u. A. aa i Zammorwat min Bafreiungstheata) un inn Film vire gwougt, wou ar owa ned dan Dafolg wej i da Prosa ghobt houd. In Laf vo da Bsatzing houd ar se gmejt, wej vill ondana, an Tschechn Hoffning u Mout zen gem, mid an Zruggbsinna af d roumreicha Gschicht u hod õgfangt sane Obrazy z dějin národa českého (Biltln vo da Bejmischn Nazionalgschicht) zen schreim. Ar owa min Widastand z schaffn ghobt, dass nan d Gestapo nou arretiat houd, wej a grod am Schreim vo dan Weak gweng is; af an Poligon, an Kobylisa Putzplotz, hom s en nou en 1. June 1942 higrichtt.

A obskura u subwersifa Linja inn Devětsil hod da František Halas eignumma. I d Literatua is ar eine mid da Sammling Sépie vo 1927. Zellt houd ar si zen Poetismus, wenn s aa um an Poetismus gejd, da wou niad inn Õsatz spillarisch u luste douheakumt wej ban Nezval, sundan wej d hoale Kimmanis batrejbt u wintale, a Poetismus, i dan wou es Õnemma, es Banejsn u Jawoll-Sogn zen Lem konfrontiat wiad min 'Alloadam', da Valossnhat, an Toud. Nu finzana wirkt dej Sammling Kohout plaší smrt. Min End vonn Poetismus han durtn d Máchov'a Tragikn dazoukumma. I d 30ga Jouana hod se da Halas mid roua Skepsis aa af s herz olla lejwana Téma vo d ondan Dichta grichtt: d Fraualeit. Owa dawal d Ondan i d Dáma a Darrettung, an mejttalicha Zoufasicht a Quelln vo Inspirazion gseng hom, hod da Halas sa Vers gschrim von irnan Olt-Wern, vo Zwida- u Bejskat, vo Nidagang, vo Õu- un Alloinds-Wern. Sa Staré ženy (Olta Fraualeit) vo 1935 hod a schorffa Reakzion vonn Stanislav Kostka Neumann asglejst, da wou s fia a Dichtung von an burschwásn Foamzuzla u grantlhuewerischn Pessimistn gholtn un allafine a Gegnschrift gschrim houd, d Staří dělníci. Nou owa han d Kinstla schou binejt gweng, d nazionaln u gsellschaftling Frougn zen lejsn, af d 'Gfoua' fia d Repablik hod da Halas reagirt mid da Sammling Torzo naděje; nou da Okupazion wej aa da Seifert, houd ar sa Hoffning gsoucht ba da Němcová i da Sammling Naše paní Božena Němcová. Ar is a Mitglid in Widastand gweng. Nou an Krejḡ houd ar es hoamatlinga Vysočina (Já se tam vrátím) grejmt, vasoucht Kontaktt zen knipfn mid da Kultuapolitik vonn neia Reschim, is 1949 owa schou vasturm. I d 50ga Jouana hod da haptollahejcha Litratuakritika vonn Reschim da Ladislav Štoll sa Poesi als wos "morbids" oda krõnkhafts obgurtált, wos an fia d folngatn Dekádn owa a gouda Reklama bracht houd.

Da Konstantin Biebl hod en Poetismus Forwana un a Zeidal Exotik gem, bsundas i sana am mejran gfeiatn Sammling S lodí, jež dováží čaj a kávu, i dej wou ar houd sane Dalebnis vo de Fortn af Cejlon, Sumatra, Jáva, Indonésja un Algerja umgossn houd. Poetistisch is aa a weitana hejchst omata Sammling vonn Biebl - da Nový Ikaros. Wej schou da Titl õdeitt, zoagt se doudadri es schicksalhafta Thema vo Flug u Fall, es wou nou a bittara Realitet worn is mid an Biebl san Suizid, fia den wou ar i d 50ga Jouana fir s Fenza asseghupft is, i dej wou s aa hoisst, dass s an zant dej gonzn Meja und Orwatn (wej d Sammling Bez obav) niad daglickt is, se õ dej estetischn Fordaringa vo da Zeid õzenpassn.

A Akter un aa ideella Teoretika vonn Devětsil, en Poetismus u da Gruppn vo de Surrealistn i da ČSR is da Karel Teige gweng. Programma vo dene Gruppn u Richtinga houd ar formeliad in Textna, wej Svět, který se směje, Svět, který voní oda Jarmark umění. D surrealistischa Gruppn hom afzletzt sane ejwign personarischn un idejarischn Streitt min Vítězslav Nezval paralysiad u glemt. Gwidmad houd ar se aa vill dej Theorina vo Architektua u Bildnata Kunst (selm houd ar aa Kolaschn gmacht). Nou an Fewa 1948 hom s a Kampanja oghebt geḡa eam un an an Trozkismus vurgwurffn, owa nu vur dass ar s durch stej hod kinna, is da Teige schou durch an Herzkaschpal vo da Welt ganga (aa wenn ma vill iwa Suizid spekaliad houd).

D Komunistn

D Avantgardistn han ejara roud gweng u hom, grod bis 1929, a Gnejchtn za komunistischn Partei ghobt. Deacht hod s zwischat d komunistischn Kunstleitn aa oa gem, dea wou d Ideall vo da Avangard ned toalt hom. Da wou s am deitlichan is vo dena is da Prosaika Ivan Olbracht gweng. I d Literatua is ar eina mid Gschichtln iwa Mensch vonn Rand vo da Gsellschaft (O zlých samotářích). I de 20ga Jouana houd ar sa komunistische Iwazeigung in dan oft asglocht u vapfugatztn Roman Anna proletářka asbeitlt. An grejssan kinstlarischn Wert owa schreibt ma seine Textt zou, dej wou ar unta n Eidruck vo san Afenthalt in untakarpartnatn Russland (Podkarpatská Rus oda Transkarpatien) gschrim houd: Nikola Šuhaj loupežník (Da Raubara Nikola Schuhaj) u Golet v údolí (Goles inn Tol).

D Kulturrubrik inn Rudé právo (Roudn Recht) hod da Dichta Josef Hora gfejat. Gschrim houd ar a proletarischa Poesi (Pracující den), dej wou uaft vaglichn wiad min Wolker, wenn aa da Hora frálle d Lyrik, da Wolker dawal d epischa Baladn gwelt houd. Nou en Asranondgenga min KSČ umma 1929 han de sozjaln Themata i sana Poesi inn Hintagrund gruckt, af s End vo d 30gana houd ar nou a es Vulk afrittlada patriotischa Sammlinga gschrim, wej d Varjaziona zen Mácha (Máchovské variace), d Hoimat (Domov) oda da Fidla Johan (Jan houslista).

D Marie Majerová, aa a Redakteri vonn Rudé právo hod se Presenz vaschofft wej a Autori vo realistischa Prosa. Dej stiakan Assong han ira hem glunga, wou s se vonn Flaubert hod inspirian loua un en Realismus midran stoakn psychologischn Asmouß kreizt houd (Panenství, Náměstí Republiky, Siréna). Dej schwechann Textt hod s asbröjtt, wou s zwengs Ideologi u Agitazion d Psychologi hintõ gstellt houd, wos bsundas i de Orwatn nou 1945gi aso is. Sa houd aa a Prosalitratua fia Kinda gschrim (Robinzonka).

D Burḡautorn

Nem an Karel Čapek hod zen Kroas vo de "burgnatn" Autorn, wou se um d Redakzion von Toḡbladl Lidové noviny gsammlt hom, aa da Legionar František Langer ghejat. Brejmt woan is ar bsundas wej a Dramatika, grod duach s Stick Periférie, s wou aa af ejropejsch Eemma a Resanonz daglengt houd. A Legionärsthema houd ar inn Stick Jízdní hlídka vaorwatt. Populer han sane Komedjana (Velbloud uchem jehly, Obrácení Ferdyše Pištory, Grandhotel Nevada). Vill Buppn- oda Docknspill houd ar aa fia Kinda zammgschrim.

Zer Blousn vo de Lidové noviny houd aa da Karel Poláček ghejat. A grouss Trumm Schindarei u Tschoch houd ar investiat un afbracht fia sane gwichtingan Románn Dům na předměstí (S Haus i da Vurstod), Hlavní přelíčení (D Haptvahandling), Okresní město (D Kroisstod), Hrdinové táhnou do boje (D Heldn zejng inn Kampf), Podzemní město (D unta irdisch Stod) u Vyprodáno (Asvakafft). Fei hom se d Lesa bsundas valejbt i sane humoristische Prósa - Muži v ofsajdu (Manna in Obseits), Michelup a motocykl (Michelup u d Maschin), Hostinec u Kamenného stolu (D Wiatschoft Ban Stoinnan Tiisch), Edudant a Francimor (Edudant u Francimor) u ganz bsundas Bylo nás pět (Unsa han fimf gweng), a nostalgischa Boumagschicht, dej wou ar grod kuaz vur san Otranspoat af Teresin 1943 gschrim houd.

A Schefredakter vo de Lidové noviny is af zletzt da Eduard Bass worn. Aa ea houd an Hang zer humoristischn Prosa (wej fast dej ganzn Autorn vo da Blousn) ghobt, wos am bessan zen dakenna is õ sann Roman Klapzubova jedenáctka (An Klappazõhn sa Elfarl), wou ar an untipflboarn Foussboll-Manna-Elfa vo Brejdan dadichtt houd, an wou da Voda Klappazõhn õfejat. Sa brejmtas u renomiatas Weak is frálle ernsta u da Bass hod s unta da Bsotzing gschrim, zen zoang vo da Schroffhait u Vitalitejt vonn tschechischn Vulk un aa zwengs sana oltn Lejb zen Milje vo d Zirkuss: dan Roman Cirkus Humberto. Vonn selbing Milje is aa dej Gschichtlsammling Lidé z maringotek (Wõhnwong-Leit).

Gnoucht ban Karel Čapek u sana Blousn is fralle aa sa Brouda da Josef Čapek gstonna. A Rennamee houd ar namatle als Gstolta krejgt, owa gwidnat houd ar si aa da Litratua. Nema d Textt, d wou ar zamm min Karel gschrim houd (bsundas es Stick Ze života hmyzu (Vonn Lem vonn Hemsvejchal), han sane Schlisslorwatn Stín kapradiny (Umriss von Farn) u s stoak folosofirada Kulhavý poutník (da schelch hatschat Wollfohra).

D Katolischa Moderna

Schou i da Zeid vonn Umbruch vonn 19. af s 20. Jh. hod a Batou vo da Katolischn Moderna õghebt vira zen kemma (u bsundas da Xaver Dvořák). Unta da ejaschtn Repablik hod es Weak vo dej zentroln Vatreta davõ groussa Dafolgg ghobt, wou aa vill Litratuahistorika se zrugg gholtn hom, a Autorna grod z dean Batou mid ei zen reiha. Dej ollagrejssan Zweifl hom ban Jakub Deml gherscht, ba dean wou s ned gwisst hom, i wechana Kategori dass s an eisortian, es wou bspw. inn Zammahang min Expresionismus (Chalupecký) un ondanan Richtungan bracht worn is. An Deml sane zentroln Weak han a as'uefada oda extri langa mejrawejnga schurnalnata Afzoachninga vo de Jouana 1917 bis 1941 unta n Titl Šlépěje (Stapfa); vo sana Prosa is na Zapomenuté světlo (Es vagessna Lejcht), es wou en Autor sane Gfejll vo da Zafollnhait u Vazweifling mid da modernnan Welt nu mejra zen Asdruck brengt. Dej hom se owa aa vabunna mid san vonn Hass zafressnan Pik af n Masaryk sa Tschechoslowakei u d Demokrati u mid san recht lumpatgschertn u wulgernan Antisemitismus, da wou se ned blouß zoagt houd unta da aso ghoissanan Zwoatn Repablik (mid de Õgriff af n Čapek), sundan aa unta da Deitschn Okkupazion (bsundas mid san antisemitischn XXV. Band vo de Šlépěje, da wou 1940 assakumma is), wos nou an Kreiḡ an Deml sane Mitbirga vonn hoimatling Tasov doudazou bracht houd, zen glamma, dass ar gwiß a Kolaborater gweng warad, wos ma n owa ba san Prozess 1948gi grichtle niad houd nouweisn kinna.

A sechtana Õsichtn (mid Blik af s Vastentnis fia n italjanischn Faschismus un en Franco z Spanja) hom aa en Weḡ vabarrikadirt ghobt, dass a Weak von an weitan katolischn Autor gschetzt wiad, vonn Jaroslav Durych. Dej zentrola Stelln doudrĩ spilt d historischa Trilogi Bloudění (Es Umagschoufa), es wou se geng en Jirásek sa Vastentnis vo bejmischa Gschicht wendt u wou d protestantischn Stendt gschildat wern wej Ummanondirrada, dej wou ma ner midrana Rekatolisiring wida af an retn Weḡ bringa kánnt.

I da Poesi is dej am mejran asprágta Gstolt vo de katolischn Autorna da Jan Zahradníček gweng. Sane Poema han trauta, zoata u wejdamiga oda bittana, lejja u glejjada gschrim wej d Textt vonn Deml un n Durych eppa aa zwengs sane kerpalichn Schedn, mid de wou ar seid an bejsn Schlog i da Kindhat zen kempfn ghobt houd. Dea Gfejll vonn Graun, Antring u Zafollnhat schreia direkt umadum i sane ejaschtn Weakk Pokušení smrti (d Tentaziona vonn Toud) u Návrat (d Widakeja). I d spádann Textn wiad s mejra staad u rouari, zwengs deam dass ar a Zouvasicht gfunna houd inn katolischn Glam (z. B. i Jeřáby, Žíznivé léto, Pozdravení slunci). An Zahradníček sane Gstoltn han awl stoak antikomunistisch un antimodern gweng. A wejng unvorsichte u mid da Rou af d neia Zeit houd ar s aa nou an zwoatn Weltkrejḡ nu attakiat (bsundas i da Sammling La Saletta vo 1947), wej se dej gsellschaftlinga Atmosfer gendat houd. 1951 is ar eikastlt woan un obgurtált fia Houchvarrout, amnestiat u freiglossn 1960, gsturm is ar a halms Joua doudraf. Sane Textt, wou ar kurz vur sann Arrest (Znamení moci) un inn Hefn (Čtyři léta, Dům Strach) gschrim ghobt houd, han ejascht inn Joua 1991 assakumma.

Deitsch gschrimana Literatua

Nem an Kafka hom in Bejm aa ondana Autorna gwirkt, dej wou vurwejngt af deitsch gschrim hom, eḡal wej dass sa se aa vo da Nazion her definiad hom meng. Zou dej mondjal am weitan brejmtann ghejat da Rainer Maria Rilke, da wou z Pråḡ af d Welt kumma is, vo dona 1896 wegga is, nou deam daŝ ar af da Universitejt vo Pråg ferte gstudiat ghobt houd. Schou wej ar z Pråḡ glebt houd, houd ar ollawal gschrim, u. A. grod aa dej Textt iwa d Stod Pråḡ u d bejmisch Lõndschaft. Fralle hod da literarisch Gipfl u Roum afs Ejascht nu af se gwort un is na kumma niad zletzt mid sann Roman D Aufzoachninga vonn Malte Laurids Brigge oda mid de dichtarischn Sammlinga Requiem u de Duinesa Elegija.

Z Pråḡ is aa da Franz Werfel af d Welt ghupft, an Kafka sa Spezl un a Mitglid vonra gõnz a expresionistischn Blousn ums Kaffeestiwal Arco umma. Weitahĩ z Pråḡ houd ar sa ejaschta gwichtinga Sammling Der Weltfreund daschrim. Da frejare oda ejascht Weltkrejḡ houd an vo Pråḡ wegga bracht, doudraf is ar af Wejn. Durtn (owa spada aa i de USA) hom se bsundas sane Romann duachgsetzt, doudrunta Verdi, da Abiturjentntoḡ, dej vejazg Taḡ, es Lejd vo da Bernadette, da Stiarn vo de Niad-Afd-Welt-Kummanan.

An Max Brod, da wou z Pråg bis 1939 glebt houd, kennt ma z olla virdascht wej an Afstiawara oda Antdecka vonn Kafka (u fia d Welt zeran groussn Grod vonn Jaroslav Hašek). Fia d bejmescha Kultua houd ar aa wos sunstigs zammbracht, doudrunta sa Monografi iwa n Komponistn Leoš Janáček). Sa vagessna, spádana Roman iwa n Karel Sabina, an wou ar schou z Israel 1963 daschrim houd, zoagt, dass ar se d bejmischn Wurzln nej niad ogháckt houd. Wejnga rennamiat u brejmt is an Brod sane oangas literarischs Opus, i dan wou es gwichtinga Gschoff d Romantrilogi Ein Kampf um Wahrheit is.

Z Pråḡ hod zwanzg Jouana aa da Gustav Meyrink gwirkt. Gem houd ar da Stod sa Huld i villn ghoamnisvulln Románnan, vo dena wou es am mejran kennta Da Golem is. Owa aa sane ondann Textt han inspiriat vonn Pråḡarischn, doudrunta Es grejna Gsicht u Da Eangl vonn westlinga Fenza).

Da Egon Erwin Kisch hod mid d tschechischn Autorna am gnejchtann z toun ghobt, kennt is sa Freintschoft min Jaroslav Hašek, eng houd ar zammgorwat mid da revoluzionern Szena vonn Emil Artur Longen un a Midglid vo da Kommunistischn Portei vo da Tschechoslowakei (KSČ) is ar aa gweng. Wej a Oanzlnar vo de ganzn deitsch schreiwatn Autornan is ar aa nou an Zwoatn Weltkrejḡ wira zrugga i s Bejmisch af Pråḡ kumma, wou ar 1948gi wegga gsturm is. Brejmt worn wej a Reporter, houd ar se an Beinama "der Rasende Reporter" (es Ummapreschad Interview-Háfal) daorwad, wos aa da Titl vo oina vo sane mejra kenntn Sammlinga vo Reportáschn is. Owa ar houd aa a Theatastick gschrim, doudrunta An Galngtõne sa Himmlfohrt.

Oanzlna Leit

Dej zwischnkrejgnata Era is a Zeid vo Blousn (neidt. Bábblna), Manifestt u Disput iwa kollektiva Programm gweng. Dennat hod s Autorna gem, dej wou mejrawejnga assaholb vo dean gruppnatn, kollektivistischn Lem gstonna han u se nea schwár ejḡatwou eireiha loua.

Des is aa da Fall ban Dichta Vladimír Holan, a Dichta, da wou osziliat un ummagschwoimlt is zwischn da roudn (denkn) Avantgard u da schworzn (katolischn) Moderna, a Katolík, da wou zerana bstimmtn Zeid vo da Kirng assatretn is u se an Kommunismus zougwendt houd, ner dass ar se af zletzt wida zen urspringlinga Glam zouwendt; a Dichta a spirituella, owa koina, da wou an Glam vakinnt, aa filosofischa Dichta u programmat enigmatischa, da wou isoliat is. Mid sana ejaschtn Sammling, nu vonn Gimnasjum, hod ar se an Poetismus vaschrim, se owa aft vo dean Jugndweak distanziat. I d 30ga Jouana houd ar nou sa persenlicha Furm vo Poetik gfunna, iwa dej wou da Šalda gsogt houd, daß des "a duach Abstrakzion dahejchata Abstrakzion" is, a Poetik a prezis vaschiffriata (goua unta Hilf vo klasischn Schiffre-Metodnan wej s Kryptogramma u dgl.). Zan i-Tipfal u da Perfekzion hom d Strichh, d Nuansn vo dan Weak i da Sammling Kameni, přicházíš...vo 1937 mid beitrogn. Es Mingara Okumma houd ean zan politischn Dichtn bracht, ar houd owa aa udawortt a Epik, namatle de Terezka Planetová vafosst. Nou en Krejḡ houd ar se bagaistat fia n Kommunismus (mid Gott houd ar se des "asdischgariat" i da 'konvertitnatn' Sammling Panychida). Sa Weakl Rudoarmějci (Roudarmejana) vo 1947gi ghejat za de wuhl renamiatanan Furma vo dichtarischn Vaherrlichunga vo da Bafreijing u vo da Sowjetarmej z dera Zeit. Vo da komunistischn Partei hom s an owa bold asseghaut u vaeffntlichungsmásse gstádigt u gschwoingt. Mithilf vonn surgsaman Editor vo sann Weak Vladimír Justl is ar owa i d 60ga zrugga kumma, u dess z ollar virdascht mid de Sammlinga Na sotnách (I de letztan Ziḡ), Asklépiovy kohouta (Da asklepisch Hana) u Noc s Hamletem (A Nocht min Hamlet).

A gõnz a oangas literarischs Fenamen is es Weak von nietzscheschn Filosofn Ladislav Klíma, wou heit zuweiln zen Expresionismus eigordnat wiad. Sa Lemsstill is ejara bohemisch gweng: d gonza ejaschta Repablik houd ar af an Zimma vonn hotel Krása inn Pråga Viatl Wissotschan zoubracht, tirmisch torglat vonn Alkoholismus un af n Schluß vo d 20ga a vo da TB; houd ar gsprudlt mid Textt, hod owa seltnwej oa daendigt. Za d Asnouma zelt sa sadomasochistnata 'Schauerroman' oda Gothic Novel Utrpení knížete Sternenhocha (1928) u dej Nowelln Slavná Nemesis (1932). Sa Filosofi is zammgfasst i vaschidnana Ãsãmbla, dea wou mid Fragmentnan u zastrátn Textaln sa flommata Findekait vonn Neia zammstelln: Svět jako vědomí a nic, Jsem Absolutní Vůle, Vteřina a Věčnost u. A.

A velle aingana Stelling, wenn ar aa am eftan za proletarischn Dichtung greiht wiad, hod da Petr Bezruč; a Autor, da wou sched zwou dichtarischa Sammlinga assabracht houd, un, iwa dean wou ma iwa sa Identitejt sida n Umbruch vonn 19. af s 20. Jh. spekaliat u bis heit nu siniat. Wenn ar aa nouran Zeidl min Vladimír Vašek identefiziat worn is, wiad aa heit nu leiḏnschaftle spekaliat, wos des wiakle da Autor vo de Sammlinga Slezské písně u Stužkonoska modrá gweng is. As toud virarouffa i de Textt vonn Bezruč vaschidnana Eemman u Tejffn (vo oafachn Kuplettn z komplexn Komposezionna), dass vill urtáln, dass da Autorn an etla oda ned blouß a oinzlna gweng saa kõ. An Bezruč sa Dichtung u Poetik is konkret, regional varankat, "bálládisch", nazional u sozial gstimmt, owa aa "lejdarisch" u pseidofolkloristisch. As Proletarischa is ned a Programmatik wej ba de Avangardistn, ejara "õn en fia sih" durchn an Autor sana Varankaring i sana bergbauarischn Hoimat.

Dej zwoata Halm vonn 20. Jh.

Za d offezjell assagemman Autorna hom i da Poesi da Vladimír Holan, da František Hrubín, da Miroslav Holub, da Oldřich Mikulášek, da Jan Skácel oda da Jiří Žáček ghejat. Inn Exil hod bspw. da Ivan Diviš, da Jan Křesadlo, da Ludvík Aškenazy oda da Karel Kryl gschaffn. Samisdat- un Untergrundlitratua hom da Filosof, Prosaika u Dichta Egon Bondy, da Dichta Ivan Magor Jirous oda da Ivan Wernisch vatretn. Da Jaroslav Seifert, da wou se af da Grenz zwischn ofiezjella Litratua u Dissenz (min Untaschreim vo da Charta 77) batáán houd, hod 1984gi en Nobelpreis fia Litratua daglengt. Es Symbol vo da Beatnik-Revoltn vonn Václav Hrabě is ejascht postmortem, nou san Toud, assakumma. Ze d brejmtanen, bessa kenntann Prosaika, dej wou d grejssa Zeid vo erann Lem ba Edezionsheisan i da Hoimat publeziat hom, ghejan da Bohumil Hrabal, da Ladislav Fuks, da Jan Drda, da Vladimír Páral, da Vladimír Neff, da Jiří Mucha, da Jan Otčenášek, da Josef Nesvadba, da Eduard Petiška, da Jaroslav Čejka, da Vladimír Körner oda da Ota Pavel.Inn Exil hom dej Hejchtn, an Rigl u Kamm, vo ejnana schepfarischn Laffbohn da Milan Kundera, da Arnošt Lustig, da Josef Škvorecký, da Jiří Gruša, da Viktor Fischl oda da Egon Hostovský duachlebt; inn Dissenz da Ludvík Vaculík oda da Ivan Klíma. Vo d Dramatika hod a offezjella Litratua z. B. da Josef Topol, a temporer exilischa da Pavel Kohout, a dissesentischa da Václav Havel representiat. Mid de 60ga Jouana is owa nemma da klasischn Dramatik aa es Fenamen vo kloina Theata uaft mit kollektiva Autorschaft afkumma: Da Semafor (min Jiří Suchý u Jiří Šlitr), es Divadlo Na zábradlí (min Ladislav Fialka, Jan Grossman, Václav Havel, Evald Schorm u Ivan Vyskočil), es Divadlo Járy Cimrmana (min Zdeněk Svěrák u Ladislav Smoljak), es Ypsilonka (min Jan Schmid), da Činoherní klub (min Ladislav Smoček), es Divadlo Sklep oda s Brinna Theata Husa na provázku, es wou z. B. en talentiatn Komika Bolek Polívka virabracht houd.

Skepsis u Gfábl

Da Milan Kundera umma 1980

Da Bohumil Hrabal inara Wiatschaft umma 1985

Da Josef Škvorecký

Da Arnošt Lustig af Autogramtua, denks an Autor sa neia Lejw d Markéta Mališová

Da Václav Havel

Da Milan Kundera is wej a Stalinist inn Stalinistismus i d 50gana schreiwad woan, mid Poemman wej Člověk zahrada širá (da Mánsch, a groussa Gortn) u Monology (Monoloogg). Vo dan selmoling Schematismus hod se i d 60ga Jouana a dramatischs Weak dazoagt, doudrunta d Dramata Majitelé klíčů (d Schlisslbsitza) u Ptákovina (d Zeisllei). Owa am mejrann is ar af zlezt brejmt gworn, u des weltweit, wej a Prosa-Schreiwa. I d Prosa is ar mid san Band vo migatn Techtl-Mechtl-Gschichtln Směšné lásky (lachhafta Lejbschaftn). Af s End vo d 60ga Jouana houd ar owa dean Roman assagem, da wou an ámblickle zaran Stern vo da tschechischn Litratua gmacht houd: Žert (da Schmej). Af dar oinn houd ar se dou de Traumata vo d Vabrechn vo de 50gana gstellt, owa eemaso mid bittana Ironi aa d kulturelln Hodschaleit un Õfejara vo de 60gana mid eine bracht, d wou olsamt a stalinistischa Verslschreiwara gweng han un iwa Nocht d For gwekslt u zen Existenzialismus un ondann intellektuelln Modn z dera Zeid ummegschwenkt hom (d zentrola negativa Gstolt vonn Žert, da Pavel Zemánek, zoagad nou de Litratualeitn af n Pavel Kohout hi, owa s kántat omed aa um an selman Kundera geng). Nemma dej politischn Eemma is aa d Furm entressant, wou da Kundera gwelt houd. Nem an 'haptnatn' Valaff vonn Tazellpfádal houd ar inn Roman aa an groussn Essej iwa d Folklor einegstriickt. Des Eiflechtn houd ar schou nej niad afgem un is da Grund, dass da Kundera gweanle i d Kategorie Literarischa Postmoderna, i s Schubkástl vonn Umberto Eco mid eigordnat wiad. Da Žert is 1968 assakuma; nou da sowjetischn Invasion hod da Kundera dahoim nimma publezian kinna. Vur sann Antschluß, af Frankreich i s Exil zen gengan, houd ar dahoim inn Bejm nu zwej Románn daschrim. Da Roman Život je jinde (A Lem iis Ånnaschwou) hod nou mid de 50ga z toun, wenn aa afra vill generellaran Eemma. Da Kundera analysiad dou es Thema Lyrismus u sa Relazion z Gwolt u Totalitarismus. Da Roman Valčík na rozloučenou (A Walzerl vur n Asranonna-Gej) trogt groteska Ziḡ mid tragischn Aspektnan. Da Autor giḇt doudadri san Hoimatl a bittas letztnats Adje (da Haptheld entscheidt se in Bouch fia d Emigrazion un aa dasell Kundera hod dan Text ejascht z Frankreich ferte gschrim). Zwej weitana Romann vo eam han nu af Bejmisch assabracht un ejascht danou af Franzesisch iwatrogn woan. Da Roman Kniha smíchu a zapomnění (Es Bouch vonn Gláchta u Vagessn) widarum gejt recht schoaff i s Gricht mid da Hoimat duach de zwej Protagonistn Gustáv Husák, dan Presidentn vonn Vagessn, u Karel Gott, dan Kaschpa vo da Musi, owa is aa vollas filosofischa Sinnirarei, z. B. es trenna von Glachta in a englhafts (vonrana ollumspannatn, konformman Welt, dej wou s vastejt u hikrejgt vonrana Totalitet vo jedrana Oat zen profetian u wos assa zen schlong) un a teiflischs (ironischs, zweiflarischs, es wou awl umstirzn u rebellian will); es handlt se doudabei um a Varjazion af n Lyrismus, da wou aa i sann frejann Roman Život je jinde schou z finnan is. Ar Essenz vonn teiflatn Gláchta i da Kultua is a weitana Roman vonn Kundera. Es Schéma warijiat wida inn Nesnesitelné lehkosti bytí (d niad-z-dapockada Leichtekait vonn Sein). D Polaritet Realismus-Lyrismus oda englhafts-teiflischs Glachta vatritt d Polaritet vo Leichtekait un Idealismus, s wou fia n Kundera awl ner a vadeckta Ant oda Seansuchd nou an Toud warad. Enteressant is, dass des Bouch aa d dissidentischn Kritika i da Tschechoslowakei (bsundas an Milan Jungmann) sire gmocht un afbracht houd, zwengs deam, dass s doudadri a Kritik af se selm gseng hom, wal s aa a Ideall ghobt hom, i dena wou s glabt u fia dea wou sa se dafia eigsetzt hom. D niad-z-dapockada Leichtekait von Sein (Nesnesitelná lehkost bytí) is 1985gi assakumma u houd an Kundera zeran Stern vo da Weltliteratua gmacht. Grod wej sa eam d Miglekait botn houd i s Bejmisch zrugg zen kumma (d Perestrojka, d Samtana Rewoluzion), hod se da Kundera denkt, ar mejad es Bejmisch (u de bejmischa Thematik) etzad amol saa loua. San Roman Unsterblekat (L'Immortalité) houd ar schou af Franzesisch gschrim. U gweng is s a Triumf, wal da Kundera sane Zougherekat zen Westn ernst gnumma un õgfangt houd, sane schottatn Seitn zen analysian (bis doudahi hod da Lesa inn Westn glamma kinna, ar moinad partu u primer ner dan Totalitarismus hinta n eisann Vurhang). Mithlf vo Fachtermini wej da "Imagologie" (d Macht vo d Biltln, d wou inn Westn en Plotz vo da ideologischn Macht eignumma houd, wou decht em aso manipulirt u zastejart) is da Kundera afgstign af sann romáánnatn u filosofatn Gipflkamm. In weitannan Románnan widarum houd ar d oinn u oda d ondann vo sane grundlengatn Themata warijiat. Za Skepsis, en teiflat-dreckatn Låchn, da Leichtekait u dan Roman houd ar an nein Midkempfa dazougsellt - d Pomaleri oda Lamhatschatkait - i san gleichnamatn Roman Pomalost. I Totožnosti (Identitet) wendt ar se wida san oltn Thema vo da Fragilitet vo da Identitet zou, dera wou sa Gnejdekait d neian komunikatorischn Technologiin (wej d Anonymitet inn Internet) nea vastirkn. Sane letztn Textt han Nevědění (es Niad-Wissn) u Oslava bezvýznamnosti (d Zelebrirung vo da Irrelewanz) vo 2013. Nemma d Románna houd ar aa a paar Bejcha mid Essaya assabracht, es brejmta vo dena is es Umění románu (d Romankunst) vo 1986.

Da Bohumil Hrabal is inn villm en Kundera sa Antipol gweng. Z da Zeid, wou da Kundera Stootspreis fia stalinistischa Lyrik eigsammlt houd, hod da Hrabal af n Rand vo da Gsellschaft ummagwoutscht u houd i d Avangardlitratua glabt. Dawal dass da Kundera åffert zeitlems se a Schooln Lyrismus õgschellt u se zera beissatn Ironi u Skepsis duache gowad houd, hod da Hrabal vo se a surrealistischa Schpoln ogrim u se duachgowad zer an schlichtn poetisiratn Õgschau af d Welt, wou sa se ned seltn grod mid da dichtarischn Idyllisiring stupft. I Wirklekait owa han s ollzwej omed von gleichn Hulz gweng, ner vonn ganz an ondan End: dawal dass da Hrabal i sane letztnan Textt (mid Vaweis af n Lao-c’) d Laarn, as Nixdou, gfeiat houd, is s ban Kundera (wej om schou dawejnt) ejndra d Irrelewanz, as Nixwert, u s Schwintn gweng. Dej oangana Oaschicht u Polaritet loud ann afdenkn u drafsinirn af s Vaheltnis vonn Hašek sann zen Kafka sann Weak u furmt aso en Kern vo da tschechischn Litratua vo da zwoatn Halm vonn 20. Jh. iwahaps (wos aa s intanazionala Echo vo eana banejst un untastreicht). Ollzwej hom s aa z toun ghobt mid da aso ghoissanan neianan tschechoslowakischnan filmarischn Welln vo de 1960gana. I d Litratua is da Hrabal eine mid de Gschichtlsammlinga (d dazellarischn Bint, Gsteck, Strauß oda Bischl) Perlička na dně (d Perlaln af n Boḏn unt) u Pábitelé (d Fabulira). Scho dou houd ar d zentrola Gstolt vonn oafach-gstricktn, ouwitzing vo da "damisch-narratn Schwoflarei" gschaffn ghobt, vo deastweng aa da Titl "d Fabulira" (i dan Kontext hom s uaft aa a Obacht af a Paralleln min Schwejk sa Gschwafl gem). Ostře sledované vlaky (Schorff iwawochta Ziig) is a Roman vo da Zeid vonn Protektorat; is vafilmt woan, u da Film hod gor an Oskar daglengt. Aso hod da Hrabal a Brejmthait krejgt un aa da Reschisser, da wou sa Weak af da Leinwendt packt houd - da Jiří Menzel. Taneční hodiny pro starší a pokročilé (Tãnzstindaln fia Eltana u Furtgschrittana) is a klassischa Fabulira-Gschicht, s is in ann oanzing, endlous rastlousn un "iwaseimatn" Monolog vonn Narrator vo da Gschicht daschrim. A aanles Prinzip vo Monolooga hod da Autoa aa i san brejmtn Roman Obsluhoval jsem anglického krále (E hoḇ ban anglischn Kine dejnt) gnutzt, wou owa da Text schou zaglidat u mejra rouare gworn is. Gwichte is weitas dej Gschichtal-Sammling Inzerát na dům, ve kterém už nechci bydlet (a Inserat af a Haus, wou e scho nimma wõna will), wou se da Hrabal wida sanan glejbtn "Leitln af n Rãnd" widmad. A selbiga af n gsellschaftlinga Rand is da Roustoffsammlara inn Roman Příliš hlučná samota (Vill z lauta Oaschicht), dean wou ned wejng fia san literarisch hejchstn Gipfl holtn. Da Hrabal hod des vafulgt, wos a groussa Gschichtsbejcha assaghult i d Bibliothekn bracht hom; u wej i dan Gráffl a ligad blimana Menschlekait schlogt u se ebs neis, ebs iwagreiffats furmirt. As gleicha Thema zoagt se i Něžný barbar, wou da Hrabal fei gãnz persenle aftrit, un oinn vo dena Leitn af n Rãnd spillt (d ondan zwej Heldn han sane Weḡgfertaln, sane Midhátschaln, i d 50ga, da Filosof Egon Bondy u da Biltna Vladimír Boudník). I d 70gana houd ar se awej nostalgisch wida da Kindhait zougwendt (Postřižiny, Krasosmutnění, Městečko, kde se zastavil čas), un i Slavnosti sněženek houd ar d Poetik vo 70ga un 80ga gsoucht.

Es Exil

Vo de Schreiwa, dej wou ejḡatwann tschappirt oda vo da sozjalististischn Tschechoslowakei wegga grennt han, hom se nem an Kundera am mejran da Dramatika Pavel Kohout u d zwej Prosaika Josef Škvorecký un Arnošt Lustig duache gsetzt.

Da Pavel Kohout hod wej vill ondana vo sana Generazion mid afbauarischa Dichtung õgfangt ghobt. Sane Textt hom se doudabei eigreit i s "olla schematnata", wos i d 50gana i da Litratua iwahaps gem houd, un i s ugwollt komisch. As Ejd- oda Nejchtan-Wern is ban Kohout aa mid an Weksl vonn Genre einheagonga - saa loua houd ar d Dichtung fir an Furtgang inn Drama. Vonn Stick Taková láska (A sechtana Lejb) vo 1958, wou da Autor an "himmlischn Grichtsprozess" mid an moidlatn Suizid-Háfal, an studentischn, schildat, en wou sa Dramatik se vakompliziart un oans vo de kulturelln Symboll vonn Wandl i de 60gana worn is. Dea Prozess hod se 'dagipflt' inn Joua 1967 min Stick August, August, august, es wou oina vo de intelektuelln Hejchstpunktt vo da Entspannungsepochn gweng is. Nou da Okupazion han an Stoina in Weḡ grollt, zen publizian, dej wou s gschitt houd, nou sana Untaschrifd unta dej Charta 77. 1979 hod nan s Reschim i d Emegrazion gschickt, resp. as n Land asseghaut. Herent inn Exil hod nou en Kohout sa Karejer alswej a Prosa-Schreiwa õgfonga. I da autobiografischn Schrifd Z deníku kontrarevolucionáře (Asn Taḡbejchl vonran Kontarewoluzioner) baschreibt ar deja Gschengniss um 1968 umma, inn Roman Kde je zakopán pes (Wou da Hunt vagrom is) iwa d Charta 77. Sa prosaischa Gipfl is frálle da Roman Katyně, da wou morbid u zgleich kolt d Mechanisma vo da Mocht afzoagt. Ba de Theatastickl houd ar se z dera Zeid za Variantn vonn absurdn Drama mid villnan politischn Elementn hĩgwendt.

Da Josef Škvorecký hod sih glei mid san prosaischen Debi 1958 Zbabělci (Hosnfejss) an Noma ghobt, i dan wou ar sa Alter ego, Danny Smiřický, un aa d kennta "jazz'ata Atmosfer" af d Bihn affe brengt. Es Bouch is fia dej "Varunglimpfung" vonn Bejmischn Afstõnd bittabejs kritisiat worn, dennat is da Legenda Emöke 1963 schou a recht a positivs Echo antgeng kumma un a typischs Weak fia sa Zeit worn. 1969 is da Škvorecký odampft fir an Vurtrog af d USA u mid Blick af dea Vaheltniss inn Bejm, wou s se mejra zougspitzt houd, is ar, "hinta n groussn Wossa", inn Transatlantischn, kurzahant blim. Ar hod se nidagloua inn kanadischn Torontu, wou s nan an Postn af da Uniwersitet õbuatn hom. Mid sana Frau houd ar hem dan Valoḡ '68 Publishers grindt. D ejaschta Aktivitet vonn Valōḡ is nou gweng, dass ar en Škvorecký san Roman Tankový prapor (Panzabatajon) assagem houd, wou ar mid bold an Hašek sana Mõugsichtnathait d Absurditet von Krejgsdejnst i d 50gana schildat. Da Roman, da wou i da Normalisiringsperiodn vo da Tschechoslowakei in Obschriftn zirkuliat, is fermle unta d Leit kumma. Schou z Kanada hod da Škvorecký d Sammling vo leichtn, leicht nostalgischn Gschichtln Prima sezóna (A prima Sesõ) zamgschrim, owa bsundas aa dej zwej zentroln politischn Romaana: Mirákl u Příběh inženýra lidských duší (da Virfoll vonn Sejllnklampfara). Da Roman Mirákl tematisiat es aso ghoissana Wunda vo Číhošť, da ondar Roman, gwiß en Autor sa 'gipflata', is a komplexa Analysn vo da Vabántlthait vonn literarischn Schaffn u da Vagangahait.

Da Arnošt Lustig is i da Iwazol vo sane Prosaweakk af sane Dalebniss inn KZ zrugg kumma. Mid sane ejaschtn zammgstelltn Gschichtn Noc a naděje (Nocht u Hoffnung) u Démanty noci (Diamontn vo da Nocht) vonn End vo de 50gana houd ar i d tschechischa Litratua a velle neia Mochoat oda Strickweis vo dean Thema einebracht, wos a assagweanles Echo viragrouffn houd. I da Nowelln Dita Saxová is ar s Thema nuamol onnascht õganga, ar hod se mid da Gfejllswelt vo deana bscheftigt, dej wou vo de KZ wira viragrefflt u se afgrapplt hom un dena irna Plouḡarei ban Re'integrian i d Gsellschoft. A 'gipflkreizata' u 'meilnstoinata' Textt vo eam is d Nowelln Modlitba pro Kateřinu Horowitzovou (Gebet fia d Kateřina Horowitz), a grouss Manifest vonn Rewellian. Inn Exil, i des wou ar nou 1968 is, is ar af des Thema nu amol zrugg kumma, wej inn Prosaweak Nemilovaná: Z deníku sedmnáctileté Perly Sch. (Uglejbt: Asn Táḡbejchl vo da sibzea-jouanatn Perla Sch.). Ej amol houd ar aa ondana Themata varorwat, afra Beispill inn Roman Miláček sane Erlebniss inn ejaschtn arabisch-israelischn Krejḡ, dan wou ar wej a Krejgskorrespondent hod mid dalem derffa.

Dissent un Untagrund

Da Ivan Klíma

Dej aso ghoissana Samisdat-Litratua, dej wou i d 70ga un 80ga Jouana grouß u blejad worn is, hom bsundas zwou Gruppn von Autornan 'puscht' u virabrocht. Da aso goissane 'Dissens' (bsundas dej wou d Charta 77 untazoachnet hom) u da 'Untagrund', i dean wou d litrarischn Weakk stiaka mid da alternativn Musik vabunna gweng han.

Za d kritischn Schreibháferln u 'Chartistn', wou niad eana Zeig zammpackt un opascht oda emigriat han, ghejat da Ivan Klíma. Õgfangt houd ar mid bsinnlicha oda "africhtnada", "dabaulicha" Litratua, aft houd ar se owa vonn Čapka (i Hodina ticha d. h. d Stund vo da Stádn) u nu spada vonn Kafka (i Loď jménem naděje d. h. es Schif min Nomma dej Hoffning) inspirian loua. I d 70ga un 80ga Jouana houd ar san Stil gendat, is wiaklicha woan u d dissidentischa Tematik is n i d Textt mid einegsickat (Má veselá jitra, Moje první lásky, Moje zlatá řemesla, Láska & smetí). An Vasouch um an groussn Generazionsroman houd ar min Soudce z milosti (Richta vo Gnodn) õpackt un assabracht.

Da Ludvík Vaculík

Da Ludvík Vaculík hod i d 60ga Jouana a groußs Renamee fia san Roman Sekyra (Es Bál) krejgt, wou ar mid de Illusiona u Fáhla vo de 50gana (zamst dej aingann) i s Gricht gejd un orechnat. Es selzeitinga Brenna u Gschwerm fia literarischa Experimentt is an aa ned askumma, wej da Roman Morčata (Meafáckln) zoagt. 1968 is ar a Symbol vonn renessãnsnatn Prozess woan, wou ar d famosa Proklamazion Dva tisíce slov (Zwoatausad Weata) asformaliat houd. Min Eisetzn vo da "Normalisiring" houd ar nou d Miglekait offizjell zen publeziana valouan. Reagiat houd ar draf, dass ar dan "Samisdat-Valoḡ" Edice Petlice grindt houd. D dissidentischa Welt houd ar i d haut nei offa un aa ned herouisch gschildat in san Roman Český snář (A bejmischs Trámbouch). Ejara forsch erotisch wiakt s Bejchl Jak se dělá chlapec (Wej mar an Boum macht), awej a boumata Reakzion af s Smolná kniha (s Maleabejchl) von an Vaculík san selmoling Gspusi, da Lenka Procházková.

Wenn ar hintnou aa ejtz am ollamejrann wej a Politika grejmt wiad, wej a Schreiwa oda Autoa houd aa da Václav Havel amol õgfangt. I d 60gana is da Havel i da Tschechoslowakei da Haptrepresentant vonn selmoling modischn absurdn Drama woan duach Theatastickl wej d Zahradní slavnost (s Goatnfest), s Vyrozumění (s Dazáán) u s Ztížená možnost soustředění (Vahátschta Miglekait vo Konzentrazion). I d 70ga Jouana, schou ba de Dissedentla, houd ar s grundlengad Musta vo dan Schãnre weita pfoltn, owa dazou han aa a konkreta politischa Allusiona wej i d Theatastick Audience, Vernisáž u Largo desolato. Gschetzt woan is durtnmol aa sa Essej Moc bezmocných (d Macht vo de Machtlousnan) iwa dej Kraft vo da Sprouch. Wej a Politika hod da Havel nou bsundas Aissaringa u Obwejgunga gschrim, bis u soweit dass ar se zen End aa en Theata zougwendt houd mid da Tragikomedja Odcházení (Fuatgang, d. h. vo Fedan af Strou oda wej ma 'ganga' wiad).

A echta Guru vonn Untagrund vo de 70ga un 80ga Jouana is da Egon Bondy gweng. Min Lem untahal vonn Radar vo da Gschicht houd ar se scho i d 50gana an Wind um d Ouan gschlong u Daforinga gsammlt. Selmol houd ar se konzentriat af a Dichterei un i freian Bezuḡ af n Surrealismus (bsundas da paranoijischn dalíschn Linja) houd ar se a Konzeptna astiflt, wej bspw. an aso ghoissanan totaln Realismus (aso houd ar aa sa Weaksammlung vo 1950 gnennt). Gnennt hod ma s a metaforiklousa, a vulgera, banala Dichterei, wou dej selzeitatn plakativn Banalitetn oafa nouheplappat u nou an Musta vo Kindasprich wos zammreimt. (An Bondy sa Spezi da Ivo Vodseďálek hod durtnmol aa a recht a nouchs Konzept ghobt: dej Blamasch- oda Scheniradichtung, zamma hom s dan 'Samisdat-Valoḡ' Půlnoc grindt). I d 60ga Jouana hom se i sana Poesi d autobiografischn Ziḡ vafestigt, wej inn Kádrový dotazník (Kádakestjonear, dt. Kaderfragebogen), i de 70ga Jouana han a pornografischa Elementt mid dazou kumma, namatle inn Deník oda Příběh dívky, která hledá Egona Bondyho (es Schurnal von an Moidl, wou nou an Egon Bondy soucht). Z dera Zeid houd ar aa d alternatifa, ǒft reschim-gengarischa "mánička'rischa" (zodat-langhourata) Jugnd um d Gruppn Plastic People of the Universe bschrija (dej wou õgfangt houd, sane Textt zen vatejna), oda vazauwat un 'in Bann' zǒng, dennat hod se dera Jugnd a recht a iwaraschnats Biltl u Programm bǒtn: a maoistischa Version vonn Marxismus. Owa d grejssa Rolln i san Eifluß hod scheints da Roman Invalidní sourozenci (Inwalida Gschwistala) gspillt, da wou schou an Karakta von an Untagrund-Manifest houd (schildan toud ar i dystopischa Furm dej degenariat-vafollna konsum u militaristisch-orjentiata Welt, ba dera wousd a autentischas Lem blouß mer ganz af n Rãnd davõ zen seng krejgst oda assagruntln kõnst). I Prosa findt se da Bondy recht deitle vatretn, bspw. i de Textt Afghánistán, Nepovídka (Ungschichtal), Šaman (da Schaman) oda dej nou-nuvembanatn Cybercomics; fia si selwan houd ar owa baweitn ammejrann sa filosofischs Weak Útěcha z ontologie (Troust as da Ontologi) gschetzt, wou ar s 'unsubstanzjella ontologischa Model' definiarad, en wou ar an rewoluzjonernan Sĩ beigmessn houd. Dan Text (u zwej ondane i dera Oat) houd ar goa um 1968ge umma offizjell assabracht unta san ainglingan und reelln Nama Zbyněk Fišer (es Pseidonym Bondy houd ar si awann zouglelgt as Protest genga de antisemitischn Prozess i d 50ga Jouana). Nou 1989ge houd ar se da radikaln Linkn õgschlossn. Danou is ar af d Slowakei, wou ar aa d Welt valouan houd.

An aanlinga Mythus, wej dean um an Bondy umma, hod aa da Ivan Martin Jirous gnennt Magor um se umma gschoffn, a kinstlarischa Fejara u Menedscha u nouhat aa Hapttexta vo da 'Band' Plastic peoples. Min Bondy hod ar d Lejb zen Derb-Wulgean, zen Alkohol u zen Primitivismus toalt, hod se owa von ean trennadaweis inn Hang zen Katolizismus u grejssana Aggresiwitet untaschidn. Sa Untagrund-Sichd houd ar zammbracht i da Samisdat-Publekazion Zpráva o třetím českém hudebním obrození (Mittoaling iwa d dritta tschechischa musiknata Renessãns). Fia d Poesisammlinga houd ar san Spottnaman gnutzt (en wou si da Eugen Brikcius amol asdenkt ghobt houd): Magorova krabička (An Magor sa Krabitschgal), Magorovy labutí písně (An Magor sane Schwonalejda) u dgl.

D offezjella Litratua

Vo de Autorna u Schreibháferln, de wou iwa s 'Mejnrana', an grejsstn Toal, vonn Lemma offezjellaweis a Textt assabracht u publeziad hom, stichd bsundas da Ladislav Fuks assa; a raffiniata Prosaika, da wou klimpat af de kafkaeskan Soitn, ba dean wou i sane Weak d Realitejt 'vapfruatschlt', vazuang wiad zgunstn vo paranojischa Engst u Bfiachtinga, wou owa aa assapuzt inn Gwántl vonn Banaln, Toḡ-toḡatn da paranojidnan totaliternan Realitejt an Spejgl vireholt. Dej Methodn houd ar i d Õfeng, ban Lousleng fia d Antwickling vo da Thematik vonn Nazionalsozialismus u vonn jidischn Schicksol gnuzt, bsundas i de Románn Pan Theodor Mundstock u Variace pro temnou strunu(Varjaziona fia a dumpana Soitn) un i da Nowelln Spalovač mrtvol (da Vafeiara vo de Toudn), wou vonn Juraj Herz grouss mid vll Tamtam vafilmt wurn is. D Kritik hod dej Kombinazjon narrisch goud u bis iwa d Ouan weg u davõgrissn afgnumma, abisl wejnga hod nou owa schou es Vastentnins u d Rosami glãngt, wej ar mid san finztan, bizarrn Stil d konkreta historischa Wirklekait as n Kontext asse un in ejḡata Anakroni oda Zeitlousekait eine manewat houd. Dej Textt hom wejngana mirkboa, owa dennat aa mejnra uniwersell gwirkt ghobt, wej wann ar - a Vakloḡháfal - mit da ganzn modernan Welt i s Gricht zejḡad un orechna wolltad, wej gred inn Roman Myši Natalie Mooshabrové (dej Meiss vo da Natalia Mooshabrová). Des hod aa dej normhafta herschata Kultur niad lãng glittn un an Fuks glei af Linja gsteiat u katolisch gmacht, dar ar san Stil endrad. Inn Untaschid ze oa vo de ondann, hod da Fuks se aranschiat u Kompromiss gmacht mid da Macht. Dãnk deam houd ar i d 70ga Jouana aa vlla af Wejn forn kinna, wou ar a Materjal zammklaubt houd fia san letztnan kreizwichtingan Román Vévodkyně a kuchařka (d Herzogĩ u d Kechĩ), da wou d Atmosfer vo Wejn i da aso ghoissanan belle epoque i de letztan Ziḡ vonn Habsburga Reich festholt un eifãngt.

Da Jan Drda

Za Asloḡ inn Schaukastal u Witrinal vonn selmolatn Reschim houd aa en Jan Drda sa Weak ghejad. Ba de Lesháfaln hom sane lejman, humornatn Prosastick wej Městečko na dlani (es Stádtal af n Pfoutsch-Innan en palmatn) oda dej Theatakomedjana Hrátky s čertem (Gspillarei min Krampus) u Dalskabáty, hříšná ves an Riß ghobt. Nou an Musta vonn sozialistischn Realismus, da offezjelln nouch-febrajatn literarischn Richting, hod ma d Gschichtlsammling Němá barikáda (d fischalstumma Barrikadn), dej wou s tschechischa Afrewellirn u s Bafreia duach d Rouda Armej einagfõngt houd, u dej, inn Gengsotz z vill ondana Vasouchh es realsozialistisscha Program zen dafonga, pfeigred sugestiv is Zill einaschejsst.

As n Milje vo d Sportreporta is da Ota Pavel virakumma. I da Ejaschtn is aa da Sport es Haptsischee vo sana Prosa, wou duach s Schãnre vo Reportaschn prágt gweng is, wej i d Bejcha Dukla mezi mrakodrapy (d Dukla zwischa d Wulknkratza), Plná bedna šampaňského (a vulla Kistn Schampus), Syn celerového krále (da Suhn vonn Zella-Kine) u Pohádka o Raškovi (es Gschichtl vonn Raschka). Mirazeid houd ar owa aa es Schotzkámmal vo san Gmirk iwa s Protektorát u s Gschick vo sana jidischn Famil aftán. D fedasãnfta u poetisirada Weis, i dera wou ar s hikrejgt houd, hod d Lesa bis iwa d Ouan higrissn. Dej Textt houd ar zammgfosst i de Gschichtlsammlinga Smrt krásných srnců (s Dasterm vo d schejnnan Reja) u Jak jsem potkal ryby (wej dáß e d Fischh troffn hoḇ). Afgem houd da dou aa san Tribut fia sane zwou "zeitlematn" Passiona: d Fischarei u s Land um s Berounka-Flissal umma. Da schmunzlata Toun vo dene Prosastick houd an neian Sinn kgrejt inn Lejcht vo da Gschicht, dáss an Pavel unta n Schreim es Bintl u d Last vonrana manisch-depressifn Psychosn druckt houd.

Da Vladimír Neff houd af d historischa Prosa gsetzt. Es gressa Echo vo sane Weakk is da Saga um zwoi Praga Untanemmagschlechta zoukumma, dej Borny u dej Nedobyly (~ dej Dahauháfal u dej Neddakráltháfal), mid de Bejcha Sňatky z rozumu (Vanunft-Ejan), Císařské fialky (d Koisaveiḡaln), Zlá krev (s bejsa Bloud), Veselá vdova (d lustinga Wittib) u Královský vozataj (an Kine sa Wonglenka). Da Neff hod owa i de Familnagschickk aa historischs vo da bejmischn Intelegenzja u Kultur mid einegwirkt, so dass ar a plastisch-furmhofta Kronik vonn nazionaln Afschwung i da zwoitn Helftn vonn 19. Jh. assagstemmt houd. Zeniat oda gwiadigt hom s san Román Srpnovští páni (d augustnatn Herrn) iwa n Konflikt vo d Edlleit u d Stodbiaga af n Umbruch vonn 13. af s 14. Jh. A Sundarolln inn en Neff san Weak furmt sane ungschejnta Analysn vo Denunzjazion u Konformismus Trampoty pana Humbla (d Tortuan vonn Herrn Humbl).

Vo de offezjell publezirtn Dichta follt a gãnz a assagweanlinga Rolln en Miroslav Holub zou, da wou brejmt is unta n Nama "básnící vědec" (da 'poetnate' Wissnschoftla), ar is a groussa Imunolog gweng u houd unta ondam in Praga IKEM (Institut fia klinischa u experimentella Medizin) gowad. Gweng is ar a Schlissfigua vo da Blousn um d Zeitschrifd Květen (Mai), dej wou se zen Zil gsetzt houd a "Olltogspoesi" zen daschoffn (deitle is dou es Zammhenka mid da Skupinu 42 un en Zivilismus), wos se aa inn an Holub san Programmartikl Náš všední den je pevnina findt. Gschoffn houd ar nou a Dichtung, a stoak prosaisiata, intelektuella, wou intendiat gstudiata Asdrucksweisn vawendt, af dáss ar an Lesa, da wou inran Gadicht a ondana Sproch dawortad, prowoziat un af d Palm bringt. Sane Meja i d 60ga Jouana han gipflt i da Sammling Ačkoli. Gschrim houd ar owa aa a Prosa, bsundas as Fortnschurnal Anděl na kolečkách (a Engl af Radln) u dan Essej Maxwellův démon čili O tvořivosti (an Maxwell sa Demon oda Iwa s Gstoltarisch-Saa).

Dej Zeid nou 1989

Nou da Nufemma-Rewoluzja vo 1989 is d Zensua afghom woan, a Autorn han zrugg kumma vonn Exil, d vabotn gwenganen Kinstla hom irna Bejcha offezjell valeng kinna, dass kumma is zaran gáachn, rapidn Zouwaks vo Vaeffntlichungan, wou owa aa vill qualitetfreia u boflata Litratua assakumma is.

D Poesi

In Joua 1989 hom dej vo da bolschwikischn Herrschoft proteschiatn Autorn afghejat in absurd houchn Aflong assazenkumma. Fiwahoft hod ma Klassika drukt, wou d komunistischa Zensua ned zouglossn ghobt houd, z. B. wals pro-katolisch gweng han (wej da Jakub Deml u da Jan Zahradníček) oda wal s i s Exil han (wej da Ivan Blatný). Nemma d Autorn vonn Mittlolta, dej wou in Laff vo da Normalisazion gstádigt worn han (wej da Karel Šiktanc, da Ivan Wernisch) hom se õgfõngt aa jingana Dichta duachzensetzn, dej wou bis z dera Zeid blous mid Samisdat valegt hom – bsundas da J. H. Krchovský, da Jáchym Topol, dej Svatava Antošová, da Petr Placák u da Vít Kremlička. Vo da jinganan Generazion stecha assa da Patrik Linhart, d Kateřina Rudčenková, da Bogdan Trojak oda da Radek Malý.

(dou mou nu wos iwasetzt werdn)

D Prosa

Da Jáchym Topol

Ze d am mejrann gschetztn Autorna vo da nou-nuvembnatn Prosa ghejat da Jáchym Topol. A Wurzln houd ar in vur-nuvembnatn Untagrund, wou ar bsundas wej a Dichta aftretn is. I d 90ga is ar owa zar Prosa iwa. D Litratuakritika houd ar direkt bahext mid mid san Román Sestra vo 1994, da wou an etla mol zen zentraln Román vo de 90ga daklejat woan is, un af a ganza a ainga Oat dej Zeid von n Foll von Kommunismus u da kaotischn Era, dej gfolgt is, kortográfiat. Sa Stelling von an Haptautoa vo da "serjesn Litratua" hod da Topol bstejtigt mid san Román Anděl (1995), da ou duach an Vladimír Michálek unta n Titl Anděl Exit vafilmt woan is. In a ondar zwoa Román, Noční práce (Nochtorwad) u Kloktat dehet (Teer gurgln), hod se da Topol min Trauma vo da Invasion vo 1968 troffn. As Thema vo da Vagangahait u dan Trauma "duachgoastt" oda duachgejd aa dan Román Chladnou zemí (Duach a kolts Land) vo 2009. As Lexikon Panorama české literatury po roce 1989 defeniat an Topol san prosaischn Stil wej a "intensifs Durchmochn vonn niad Zammagej vo da Welt", wou duache kummad inrana "typischn Mischgalanz vo vaschidnanan Sprouchschichtn". Weitas is as wuhl a "Vawischa vo d Grenzna zwischn an Tram u da Wiaklekait, zwischa da Darinnaring u da Gengwoat" u "vonn Mensch a ejwiga Kampf min Bejsn". A Bejss, wou innale u instiktiv trim is, "vo ejḡatan finzan Glam, an wou an ejda Oinzlna i da Tejffn vo sana Sejlln trogt".

Da Jiří Kratochvil hod i da tschechischn Litratua d am mejran roana Furm vo d postmodernnan Trendt vakirpat. Wej oina vo d wejning Autorna i da Richting wiad ar offn zer Postmodernismus dazougrechnt, bakennt se owa aa demonstrativ dazou, u des mid san Manifest Šťastný Sisyfos (Da glickle Sysifos) asua wej min Titl vo oina vo sane Gschichtln: Má lásko, Postmoderno (U Ma Lejw, Postmoderna) vo 1994. A Olomoutza literarischa Wissnschoftla hom iwa sa Weak gschrim, daß ar doudrĩ "wornt vua ana jedwedn Totalisiring vonn Lem, dej wou vasoucht d gonza Gsellschoft nou an oinzing Modl aszenrichtn un an Menschn um sa Miglekait vonrana freian Antwickling vonn echtn Lebn oda Gscheng brengt". Wej fia n Topol i sane (ejaschtn) Prosatext d Stod Prag zentrol gweng is, is as fia n Kratochvil sa Gburtsstod Brinn - bspw. in Prosastick Avion (As Avion) vo 1995, wou inspiriat is durch s Gschick vonn brejmtn Brinna Hotel Avion. Da Kratochvil hod se a off bakennt zen Erb vonrana weitan kenntn Brinna Brejmthait, an Milan Kundera, bspw. i dea Prosastick Truchlivý Bůh (2000), Lady Carneval (2004) oda Herec (2006). I Avion is aa d Gnejchtn zer an weitann kenntn Postmodernistn zen dakenna, zen Umberto Eco, da Held vonn Román vastrikt si in a Gsouch nourana ghoaman Gsellschoft aanle wej d Heldn in an Eco san an Foucault sa Pendl. An Kratochvil sane frejan Textt hom a zammghaut-zatempata, i Trimma gschlonga, Dazellstruktua, dej wou d Pluralitet vo da Realitet vonn Lem untaschreicht; ze d sechanan ghejat bsundas da Medvěd vo 1990 oda d nu mejra zahauta orḡinala Version, wou untan Titl Urmedvěd 1999 assakumma is - dej eltana Version is nembei vur da Samtanan Rewoluzjõ zwengs da kompliziatn Struktur im Samisdat vonn Milan Uhde schou niad assagem woan. An Kratochvil sane spádanan Weakk nutzn schou a mejnra af n Lesa grichtata Dazellweis, z. B. Lehni, bestie! (Leg di hĩ, Bestja!).

D Petra Hůlová

I da tschechischn Litratua hod d Petra Hůlová i da nouch-nowembratn oda postkomunistischn Zeit a recht a typischa Inspirazion vatretn duach a niad aso kenntana Ecka vo da Welt. I san Debü Paměť mojí babičce (2002) is s d Mongolei gweng, in Bouch Stanice Tajga (2008) as russischa Sibirja, áanle wej ban Martin Ryšavý u ba da Jana Šrámková is s Island gweng. Ba da Hůlová gejd s awl um s Zemmbrenga u Wisawi-Stelln vo varschidnana Perspektifna af d Realitet: Aso stoussn z. B. i Paměti mojí babičce drei Generaziona vo Weiwata irne Bligg i oina Famil afranond. In Bouch Přes matný sklo (2004) is as d Welt vo da Moutta u dej vonn Suhn. Inn Roman Strážci občanského dobra (2010) konfrantiat d Autorĩ prowokatif generell d toaltn Wertt vo da demokratischn Welt mid dan Blik vonrana iwazeigtn Kommunistĩ. Inn Prosabouch Čechy, země zaslíbená (2012) schaut s dageng af d Tsch'chei mid dea Áng vo unkrainischa Imigrantinna. Vill dischgariat is bsundas ira sa Román Stručné dějiny Hnutí, da wou af vill Kritika aso gwirkt houd wej a "Worning vur da femanistischn Ideologi". Dass owa a progressifa Trendt d Autorĩ niad ploung, zoagt sa Kandidatua fia d bejmischa Portei vo d Grejna (d Strana zelených).

Michal Ajvaz

Da Michal Ajvaz hod sa Prosa af d Filosofi vo da Fenomenologi gstitzt. Vasogt houd a se niad a omed uamaff-supafizjella Ghoimnissvollkait un ej amol aa af detektivata Vawicklinga (nou an Musta vonn Jakub Arbes oda sana literarisch Lejb an Jorge Luis Borges), schnell demmat s owa u wird sn Lesar furmad u deitle, daŝ ar mid dan gwianlinga Ghoimnis blouß glockt worn is in a Welt vo a komplexana filosofischa Frounga. Nu mejra wej scho ban Topol un n Kratochvil spillt d Stod in an Ajvaz sane Textt a groussa Rolln (bsundas sa Hoimatstod Prag). As ghoima Labyrint i da Stod is awej schou mystisch gschildat (i dan wou s aa niad weit vo da Daniela Hodrová is). Quasi programatisch is i deam an Ajvaz sa ejaschta Roman Druhé město (1993) daworn, wou da Held inn Antiquarjat a Bejchl afpfoutscht houd inrana niad-kenntn Schrifd, wou ar nou lejsad wird un an Indizja zoukumma, a ghoima ondana Stod, a Parallelwelt zen soucha. Aanlicha Motif kõ ma afstapfn i de Román Prázdné ulice (2004) u Lucemburská zahrada (2011), wou da Autoa owa d Stod Prag schou hinta se loud un Asschau holt nou ejḡat ann groussn Ghoimniss i d Stroussn von a real existenta wej aa von a komplett zammfantasiata Metropolna oda Groußstedt. Ej amol ruckt da Autoa aa o vo dea Motif vonn stodarischn Labyrint, dawal ar zougstejt, dass a zentrols Thema, wou an pockt, aingle d Sprouch u s 'Zoichatam', d Semjotik wej a sechana is. Aso is deam bspw. inn Roman Zlatý věk (2001), i dan wou se da Held afmocht af a Insl inn Atlantik, wou nou a ondana sprouchata, semjotischa, u logischa Regln zělln u herrschn aswej dahoim i da eiro-atlantischn Welt. Bar olm is dej Ondaskat an Ajvaz sympatischa wej da eiropejisch Logos un i dan Sĩ kõ ma n aa eireiha i d Gnejchtn vo da poststrukturalistischn Filasofi.

Da Patrik Ouředník hod sa denktechnischs Hintalond i da Linguistik. Mid da Sprouch houd ar se asranond gsetzt inrana Reih vo Eseja (wej u. A. Utopus to byl, kdo učinil mě ostrovem), ols a Iwasetza u brejmt aa mid san Šmírbuch jazyka českého, wou af wertabejcharischa Ort an Schargõ, d Vulgarisma in Bejmischn, an slang u d Vulkssprouch vazoichnat. Selm is ar zwousprochat grouß worn, i sana Famil is a Tschechisch un a Franzesisch gredt worn. D Sprouch is fir an Ouředník owa niad blouß a Sischee vo theoretischn Entaress gweng, ar houd s aa gseng wej a Woffn, a fundamentola wenn ned goua d alloinata geng an Totalitarismus vonrana jedn Ort. Grod dej Iwazeigung vo se houd ar einabrocht i sa Bouch Europeana. Stručné dějiny dvacátého věku (2001), es wou oins vo dea am mejran iwasetztn tschechischn nouch-nowembratn Bejchln iwahaps is. D schrecklicha Gschicht von n 20. Jh. fullas Massnmord un ideologischa Manpulazion han vurdazellt inrana Sprouch, vo dera wou d Subjektiwitet u d menschlinga Freigaistikat an ejdra Ideologi u Manepulazion i s breckln bringt u paralisiat (a áanles Motiv wird sunst uaft an Jaroslav Hašek oda an Bohumil Hrabal zougschrim). D Sprouch u sa Mocht houd da Autoa i d Prosatextt Příhodná chvíle 1855 (2005) un Ad acta (2006) tematisiat.

D Daniela Hodrová houd an Hang zen Sprochlichn vonn Ouředník mid an Ajvaz sana Faszinazion fir d Stod zammbracht. Se selwa is a Litratuawissnschoftlari gweng u houd a reimlicha Poesi aa analytisch õpackt, wej i da Studja Citlivé město. I dea belletristischn Werkk hod sa se af oa oinzlna Region konzentriat, dej recht kloina Gengad zwischa dea Pragar Vejtla Vinohrady u Žižkov, wou s aa af d Welt kumma is. Sa hod dan a Romandenkmol durch a Trilogi gsetzt, mid dan wou sa se õkindigt houd ban Õagej - oda i da Ejascht - vo d 90gana, ebba i da selbing, nejmlinga Zeid u mid an aanlichn, an 'a so'atn Thema wej da Ajvaz. D Trilogi hod s Trýznivé město ('Plouḡarischa' Stod) gnennt u furmt se vo dej drei Romaann Podobojí (1991), Kukly (1991) u Théta (1992).D stod is ba da Hodrová mystisiat, sane Ecka oda gwianlinga Interjera wej s Bod tejn se af wej a sakrala, omed magischa Raum, wou ma owesteign kõ i d Untawelt oiche oda Eiweihunga, Iniziaziona dalebt. Dej Iniziaziona han owa niad ner bafreiad un africhtat, ba da Hodrová han dej ollbuat sire, turwirad, blessirat oda furthĩ entstellat.

Da Michal Viewegh is i de freja 90ga Jouana vo da Litraturkritik i da tschechischn Litratur gern gseng u wllkumma gweng as a groußs Talent un a Haptadept in n Umsetza vo da Afgoub, - aa postmodern intatextuell aa spillarisch u zgleich an breatan Lesarschichtn nejchta brengad - an Gsellschoftsroman zen daschoffn. Da Eufori hod bsundas sa ejaschta Roman Báječná léta pod psa (1997) daweckt, wou von Petr Nikolaev vafilmt worn is. A weitana Romaann von n Autor wej Výchova dívek v Čechách (1994) oda Účastníci zájezdu (1996) hom d Gunst vo Lesar owa niad vo d Kritika krejgt, wos af an niad bsundas produktivn Krejḡ von n Autor mid de Litraturkritika asgonga oda higrennt is, mid dena wou ar direkt af de Seitn vo sana Bejcha ogrechnat houd. Da Viewegh hod weitas gschofft da am mejran vakaffte Autor zen wern, bsundas mid sana fir d Mittlschicht untaholtsoman Lektir, mit a Bejcha wej Povídky o manželství a sexu, Román pro ženy, Biomanželka u Andělé všedního dne. Ej amol hod ar si niad zrugg gholtn davõ, si z angaschirn i da Litratur u hod politisch nema dej Kritika õgfongt i sane Romaann bsundas an Václav Klaus zen vafolgn, wej i Báječná léta s Klausem, Mafie v Praze oda Mráz přichází z Hradu. A neis Thema i sane Textt hod na ejascht a schwaarar Kronkat neibrocht.

Da Jaroslav Rudiš umma 2019

Aa da Jaroslav Rudiš hod niad iwa a Mißgunst vo d Lesa klong kinna. A hod zara Generazion ghejad, dej wou d Jungd af Studjabsouchh oda 'Grand Tour'-Reisn umatum z Eiropa zoubracht houd, vo destweng aa spillt sa Prosa recht oft hinta da Grenz inn Aslond, bsundas z Preissn, wou ar aa, wej ma sua sogt, Wurzln gschlogn houd. Direkt z Berlin spillt sa durchschlongads Premjerwerk Nebe pod Berlínem (Da Himml unta Berlin) vo 2002. Aa d Handlung vo da Iwazol vo d iwatn Prosawerkk von n Rudiš is a autobiografischa, d Sprouch is kolloquial oda informell, es Tempo vo da Dazelling gschmeide wej i da Punkmusi, dej wou niad blouß a furmals Musta, sundan z eftas aa a Thema vo da Handlung is. Wej inn Roman Konec punku v Helsinkách vo 2010, wou se eemaso z Deitschlond ospillt, wenn aa i da uspezifischn Stod vo d Rouar oda Schlauch (z 'město trubek'). As a grodliniga Panka, wenn aa awej leicht braunat, is aa d Haptfigur vo da Nowelln Národní třída vo 2013, dej wou 2019 vonn Štěpán Altrichter vafilmt worn is. Inn Roman Grandhotel vo 2006, da wou aa vaflimt worn is, hod da Rudiš si sana Hoimat inn nerdlichn Bejm zougwendt.

D Kateřina Tučková

D Radka Denemarková is a typischa Vatretarĩ vonn Asgleich-Finna mid da Vagongaheit, wou recht oft a Syschee oda Thema vo da nouchnowembratn Prosa worn is - u des fei vill ejara aswej mid da gnejchtn kommunistischn Vagongaheit is s Thema von Aforwan as sudetndeitscha Thema u d Vatreibung vo 1945 worn. Ba da Denemarková inn Romaan Peníze od Hitlera vo 2006. An gonz an aanlichn Õsotz hod d Kateřina Tučková inn Romaan Vyhnání Gerty Schnirch 2009 gwelt. D Autorna vonn Panorama české literatury po roce 1989 hom doudazou vakindt: Ba da Denemarková u da Tučková is afzletzt d Mej um a uschematischs un ugwianlingas Daschoffa vo krejḡarischn u kurz noukrejḡarischn Gemhatn eigflossn in a neis Schema, wou basirt afran aso ghoissanan flagellantischn Weita-Afdecka vo dan tschechischn Vaschuldn u Vabrechn fir das selzeitinga Zruggdrenga un Iwageng vo dej Sudetndeitschn. Awejng generella min Thema vo da menschlichn Boushat hod se d Denemarková bscheftigt inn Dopplroman Kobold vo 2011. Dej Tučková hod se bara breatana Lesaschichtn spada bsundas etablirt mid dan Bestseller Žítkovské bohyně vo 2012, wou s as orginera Thema von derfflichn 'Hoallar' vo mährisch Kopanitz vaowatt, an wou sa olta Welt inn 20. Jh. konfrantirt wird mid a groussa Historjana un Ideologina vo da modernnan Zeit.

D Prosawerkk vonn Jan Balabán han iwawejngt z Ostrava dahoam, wou da Autor aa glebt houd, aa wenn ar assaholb z Šumperk af d Welt kumma is. Dea wern aa niad poetisch oda patriotisch õgseng, ejara trogt as utrejstlicha industrijella Erba vo dena i da Iwazol ner zen Nidagong vo d Heldn oda Hapfigurn vonn Autor bei - wou zafohrn, uzfrin, leidnad, laargfegt, baff, unglickle han un - niad amol in Glam - wos zen dahoffn hom. Mid sechana Figurna iwaflejssn dej oft gschichtlhaftn Bejcha vonn Balabán, wej Boží lano u Prázdniny vo 1998 oda Možná že odcházíme vo 2004. Midrana Reih ondana Autorn vo da noumuwembratn Litratur von Balabán is a storka Antikommunismus vabuntn (wej Topol, Kratochvil, Irena Dousková, Jan Novák u Jiří Stránský), an wou ma bsundas i de Prosawerkk Kudy šel anděl vo 2013 u Zeptej se táty vo 2010 gspirn kõ, wou s Zabrochnhait vo da Hapfigur da kommunistischn Vagongaheit, da Estetik vonn 'Plattnbauvejtl' un aso zougschrim wird.

Aa d Hana Andronikova hod a hafo Referenzia af d Vagongahait gmocht, bsundas i san ejaschtn Werk Zvuk slunečních hodin vo 2001, wou sa se vo sana hoimatlinga Stod Zlín u da durtinga Gschicht von mährischn Familnauntanema Bata hot inspiriern loua. A schwaara Krõnkat, wou an Lem vo da Andronikova vurzeitat a End gsetzt houd, is a Thema vo san Roman Nebe nemá dno vo 2010, i dan wou sa se afmocht af a Eiweihungsrois oda Iniziazionstur inn peruanischn Rengwold u d Wejstn vo Nevada. D Rois soll na d Sejln vo da Dazellarĩ haaln, un aso aa an krõnkn Kerpa vo ira.

Da Petr Šabach

Da Petr Šabach is oina vo de am mejran vakafftn bejmischn Autorna vo da noukommunistischn Era un a Reserwuar vo Stof fir d tschechischn Filmproduzentn. Oa vo dena Film han Klassika worn, wej grod an Jan Hřebejk sa Film Pelíšky, wos en Autor sa Popularitet nu amol sauba i d Hejch trim houd. An Šabach sa Prosa is gwianle in an leichtn Toun gschrim; vo destweng wird a ej amol za humoristischn Litratur zellt. Recht uaft is d kommunistischa Vagongahait a Thema vonn schmunzlatn oda siffesantn Drafgschau, vgl. dej Werkk Jak potopit Austrálii, Šakalí léta, Hovno hoří, Babičky, Opilé banány un Občanský průkaz. D uniformirta Vottafigur is fir gwianle ban Šabach a Personifikazjõ von oltn System, wou driwa glocht wird, d wou sichtle vo sann oingan Voda inspiriad is. As Allbot-Widakumma oda Repetirn vonn selm Stil u Stof is a por Kritika mirazeid faad un ejd worn, owa d Lesa hod s offnsichtle niad gstejat. Bazeitn hod owa aa da Šabach an Stil u s Thema gwechslt, bsundas inn Romaan Zvláštní problém Františka S. asn Milje vonrana psychatrischn 'Hoalstettn'.

D Zuzana Brabcová thematisirt aa s Afwochsn i da Normalisiring, da kommunistischn nouch-68ga-Zeid; sa Perspektiv inn Romaan Daleko od stromu vo 1991 is owa sappats depressiva wej ban Šabach. Am mejrann gschetzt wird sa zwoita Romaan Zlodějina vo 1995. Dej zwej letztan Romaann vo da Brabcová - Rok perel vo 2000 u Stropy vo 2012 - kumma asn Milje vo da Psychatrischn. Themata wej Homosexualitejt, Drongsuchd oda traumatisirada Vagongahait han a Pfortn zen mejra umfossatn, bis hi z mytologischn Thema vonn Ostig i d Untawelt, wou d weiblicha Hapfigur si selm u d Wourat iwa d Welt soucht.

Da Emil Hakl

Blouß drei Autorn hom i da nouchnowembratn Gschicht, d. h. seit 1989, zwoamol an Magnesia-Litera-Preis fir Prosa krejgt. Oina vo dej drei is da Emil Hakl. Ar hod õgfongt mid da Poesi, owa si um 2001 umatum da Poesi vaschrim, z ejascht mid dan Gschichtlbouch Konec světa 2001, i dan wou an Hakl sane Wurzln inn Untagrund nu recht deitle aftretn oda ner so schreia. Da Romaan Intimní schránka Sabriny Black vo 2002 is awej a Analysn vo d 90gana u dan Wiraaflem oda Afbleja von tschechischn Kapitalismus. Recht bitta wird gschaut af d Welt vo dej neian gspritztn Snobb i de Reklamefirmana, wou se a signifikanta Toal vonn Romaan ospillt, vo de naivn Illusiona vo dej ejaschtn Startuplar, Bisnesleit u Pionir vonn Konsumerismus, vo dan wou d gõnzn Hapfigurna as Wegkumma soucha. Vill intima han dej Prosawerkk O rodičích a dětech vo 2002 u Pravidla směšného chování vo 2010, wou an Heldn oda da Hapfigur sa Votta a Schlisslfigur is - wenn aa in zwoitn Foll as Gscheng u d Souch vo da Hapfigur blouß san oingan Toud iniziiat. Mid san Romaan Skutečná událost hod da Hakl zoagt, dass ar niad za de Repetitira von awl gleichn Zeiḡ ghejat, i dan wou ar a neis Thema vo stotsfeindlicha Gwolt u Terorismus afgreift. Un inn Bouch Umina verze schaud ar nou i d Science-Fiction-Welt.

Ferner hod da Martin Ryšavý, wou urspringle a Dokumentarfilmar is, an Magnesia-Litera-Preis fir Prosa glei zwoamol kreigt. Dea zwoa gwirdigtn Prosastick Cesty na Sibiř vo 2008 u Vrač vo 2010 spilln inn russischn Oustn, an wou ar grodwe durh s Dokumetarfilma kenna glernt houd. D Kritika hod d Kombinazion vo a recht saubana - etnografischa, soziologischa u historiografischa - Faktografi u des dass es vo da Sproch niad klischeehoft afgloḏn is, gfonga ghobt.

Da Antonín Bajaja u da Jiří Hájíček hom z dena nouch-89gatn - oda nouchnowembratn - Schreibleit ghejat, dej wou niad d Stod oda da Wildnis faszinirt houd, sundan dej wou Episodn u Sischena oda Themata vonn tschechischn Dorf gnumma hom; da Bajaja bsundas i de Romaann Zvlčení vo 2003 u Na krásné modré dřevnici vo 2009, da Hájíček bsundas i Selský baroko vo 2005 u Rybí krvi vo 2012. Dawal da Bajaja drassn bsundas af d Nejchtn za Natur u d natirlinga Ordning schaut (symbolisiat durch a Wolfsrudl inn Romaan Zvlčení), ghejat da Hájíček za Linja vonn Asgleich-Finna mid da Vagongaheit un untasoucht dej Kollektiviring vo d 50gana un as Herrichtn vo da Natur i dej 80gana (zwengs an Bau vonn Kernkroftwerk Temelin). Es follt af, dass ollzwej vo awejng gressana Stedt kumma, da Bajaja vo Zlín u da Hájíček vo Budweis.

Bsundas da Romaan Patriarchátu dávno zašlá sláva vo 2003 hod vonn Pavel Brycz zeran Vatreta vonn magischn Realismus vo da Richtung vonn Gabriel García Márquez i da tschechischn Litratur gmocht. Aa da Brycz hod se vonn Oustn isnpirirn loua, konkret vo da Ukraina, u des aa in an weitan Prosawert Svatý démon vo 2009. Fralle is da magische Realismus niad blouß da oane Stil, an wou da Autior antwicklt houd. Sa zwoatoaliga Tátologie is zen Beispill za humoristischn Litratur dazou zen reiha. A storks Thema is firn Autor aa d Hoimatstod Most gweng, wej i Jsem město u Mé ztracené město.

Vo weitana Noma vo da nouch-nowembratn Prosa kõ ma an Tomáš Zmeškal, bsundas sa Milostný dopis klínovým písmem, an Miloš Urban mid Hastrman, Sedmikostelí, Santiniho jazyk, dej Petra Soukupová mid Werkk wej K moři u Zmizet oda dan Jan Novák mid Zatím dobrý nenna.

D Schãnra-Litratua

Kinda- u Jugndlitratua

Da Koda Mikesch

Es Igal inn Kefi (Ježek v kleci) a schwara Nuss u Denkafgob as n Bouch iwa d Schnelln Pfeill (o Rychlých šípech).

Da Kinda- u Jugndlitratua widman se eftas aa Autorna vonn generelln 'Mejnstrim', wej a Nemmtejtekait. Vo de bis doudahea thematisiatn Autorna hom a sechane Bejcha da Karel Čapek (Devatero pohádek, Dášeňka čili život štěněte), d Božena Němcová (Národní báchorky a pověsti, Slovenské pohádky a pověsti), da Karel Jaromír Erben (České pohádky), da Josef Čapek (Povídání o pejskovi a kočičce), da František Langer (Bratrstvo Bílého klíče, Kašpárek jako detektiv), da Vladislav Vančura (Kubula a Kuba Kubikula), da Ivan Olbracht (Biblické příběhy, Ze starých letopisů, O mudrci Bidpajovi a jeho zvířátkách), da Jan Drda (České pohádky, Posvícení v Tramtárii, Hrátky s čertem, Dalskabáty, hříšná ves aneb Zapomenutý čert), d Marie Majerová (Robinsonka, Veselá kniha zvířátek), da Karel Poláček (Edudant a Francimor) u da Josef Václav Sládek (Zvony a zvonky, Zlatý máj, Skřivančí písně) gschrim.

Mejra perifer hom mid da Litratua z toun ghobt da Tomáš Špidlík (Profesor Ulipispirus a jiné pohádky, Bajky o moudré sově), da Ivan Martin Jirous (Magor dětem), da Jan Werich (Fimfárum), da František Hrubín (Špalíček veršů a pohádek), da Ivan Blatný (Na kopané, Jedna, dvě, tři, čtyři, pět), da Jan Skácel (Jak šel brousek na vandr, Pohádka o velkém samovaru, Uspávanky), da Karel Václav Rais (Z vlasařských pamětí), da Ludvík Aškenazy (Putování za švestkovou vůní aneb Pitrýsek neboli strastiplné osudy pravého trpaslíka, Praštěné pohádky, Cestopis s jezevčíkem), da Jiří Mahen (Co mi liška vyprávěla), daJindřich Šimon Baar (Chodské povídky a pohádky), d Eva Vrchlická (Nová Anděla, Básník s dětmi), da Jaromír John (Rajský ostrov, Příběhy Dona Quijota), da Václav Renč (Kůzlátka a hloupý vlk) u da Jiří Žáček (Ahoj moře, Hrůzostrašné pohádky pro malé strašpytlíky).

Nou han dou aa a Autorna, dej wou af d Kinda- u Jugndlitratua entweda spezialisiat gweng, se deam iwawejngt gwidmat hom oda as Gwicht vo irnan Schoffn i da Kindalitratua hod se als zentrola assagstellt wej i da iwatn Litratua, wou s gschrim hom. Weitas git s Autorna, dej wou renamiat han in an ondan kinstlarischn Foch oda Feld u za Kindalitratua an Obstecha gmocht hom, aa wenn s sunst koa Schriftstölla niad han. Grod d 'bildnatn' oda gstoltarischn Kinstla hom mid irnane Ideja d Fejikait orginella gstoltarischa Szena oda Biltln zen schaffn, dej wou i Kindabejchln ganz wichte u gor ned weg zen denka han. Ma kõ z dena aa an Josef Čapek zelln. Zamm mid eam han unta dej brejmt- oda renomiatanan bejmischn Autorn vo Kindalitratua zwej weitana bildnata Kinstla da Jiří Trnka u da Josef Lada.

Da Jiří Trnka, wou weitkennt is aswej da Grundloḡleḡar u Pionir vonn Marionettn- – Dockn- oda Bubbm- – und Animazionsfilm, hod selm a renamiats Kinḏabejchl gschrim mid dan Titl: Zahrada (da Goatn). Honḏln toud s iwar a Omteiar, wou fimf kloina Boumm afrana ghoiman Gstettn von ran vawldatn Goatn inn Innan vonra Stod durchlem. Da Trnka baut af af klassischa merchnata Motif, spillt owa doudabei midrana Kindasprouch, an poetischn Nonsens, u nutzd a groteska Iwatreiwerei. Da Trnka hod sa aings Bejchl, wej aa a Reih fremmada Kindabejchln, aa illastriat.

Da Josef Lada ghejat doudageng za dej am mejran brejmtn tschechischn Molarleit. Drea vo sane Bejcha han eigonga inn guldan Grundbstond vo da tschechischn Kinḏalitratua: Kocour Mikeš (da Koda Mikesch), O chytré kmotře lišce (Vonn schlaua Gvotta Fuks) u Bubáci a hastrmani (Butzaleitt u Wossamándln). Da Mikesch is assakumma i d Jouana 1934gi bis 1936gi u hod afzlezt vejara Toall ghobt: O Mikešovi (Iwa n Mikesch), Do světa (I d Welt), Cirkus Mikeš a Kludský u Zlatý domov (Guldana Hoimad). Da schwaflad Koda Mikesch lebt unta d Leit, houd owa aa a vejcharischa Kamarodn (wej an Kala – oda Seibern – Paschík oda an Goaßbuak Bobesch); as gleicha Model hom spáda bspw. d Autorna vonn Komik Čtyřlístek (As Klejbládl) gnutzd. Aa da Gvotta Fuks is akkulturalisiat unta d Menschn u schoffts bar eana bis zara Stelln vonran Fersta. I Bubácí a hastrmani antwicklt da Lada klassischa Merchnamotif.

Za d Autorna, dej wou irnan littararischn Weak, oda "Gschoffats", a visuella Furm gem hom, ghejat aa da Ondřej Sekora. Am mejrann kennt ma n fia sann Ferda Mravenec (d Oumads Ferda), z ejascht a Comic-, nouhat aa a litterarischa Figua. Vo de Gstoltn, wou an Ferda umgem hom, hod se nou da Brouk Pytlík (da Keafa Pytlík) varaignstendigt u glejst.

Da Václav Čtvrtek houd aar a paar Prosastick fia Eltana daschrim (Veselí mrtví, Nezbedné pověsti), d vill grejssana Resanonz houd ar owa fia sane Kindatextt krejgt. Sa Weak vo dan Schãnre toalt se af zwoaraloa - a Jugndromann vonn Reelln (My tři a pes z Pětipes, Malá letní romance) un a Mahrla u Fantasigschichtln (Rumcajs, O makové panence a motýlu Emanuelovi, Pohádky z mechu a kapradí, Vodník Česílko, O víle Amálce a žabce Márince, Jak ševci zvedli vojnu pro červenou sukni, O hajném Robátkovi a jelenu Větrníkovi). Bsundas d zwoata Oat houd aar a intanazionala Resanonz krejgt un is a Musterquelln fia dan populernan TV-Zyklus Večerníček (s Oumdháferl oda Nochthupferl) worn.

Da Szenarist oda Film- u Theatarstickl-Schreiwar Zdeněk Svěrák houd aa an groussn Toal vo san Weak an Kindan gwidmad. I Bouchfurm han assakumma da Radovanovy radovánky, da Pan Buřtík a pan Špejlička oda s Bejchl Jaké je to asi v Čudu. Populer han aa Lejdasammlinga fia Kinda, dej wou da Svěrák zamm min Komponistn Jaroslav Uhlíř daschoffn houd.

Da František Běhounek hod i san renamiatanan Jungdroman Trosečníci na kře ledové vill gschepft vo sane aingan, persenlingan Dalebniss, wou ar barana Bruchlonding vonran Lufdschif vo Italja gmacht houd. Zammgschrim houd ar owa aa vill weitana Gschichtn (wej u. A. Robinsoni z Kronborgu) bis hi zar Science-Fiction-Litratua.

Weitas hod da Alberto Vojtěch Frič a Reiha Omteia-Romann fia Kinda vo da sidamerikanischn Indjana-Welt af Grundloḡ vo Dalebniss vo sane aingan Fortn daschrim, doudrunta d Bejcha Zákon pralesa, Mezi Indiány, Strýček Indián, Dlouhý lovec u Hadí ostrov. I an Běhounek un an Frič sane Foußstapfa han ned zletzt da Otakar Batlička min Bouch Na vlnách odvahy a dobrodružství, da František Flos min Bouch Lovci kožišin u da Jiří Baum min Bouch Dobrodružná cesta malého černocha tretn.

Gonz a ondana Oat vo Jungdroman hod da Jaroslav Foglar afbracht. Af Grundloḡ vo sana Owad ba da Pfodfindarei houd ar a Romanweakk gschaffn, dej wou a Vaheltnis zer Natua un a Se-Selm-Vawirklicha vo d jungan Leitn propagian (Hoši od Bobří řeky) oda d Stiakn vonra 'boumatn' Freindschaft baschreim (Chata v Jezerní kotlině). Du an ba weitn olla grejssan Dafolg houd ar krejgt, wej ar d Omteia vonra Boumabantn in a stodarischs Miljee gsetzt un i s Gschichtal a misterjesa Atmosfer einebrocht ghobt houd (bsundas i da Trilogi iwa d schnelln, oda gáchn Pfeill, dej Rychlé šípy mid dej Titl Záhada hlavolamu, Stínadla se bouří uTajemství Velkého Vonta).

Da Bohumil Říha is soweit alloinds a Tschech, da wou d Hans Christian Andersen Medallja dakrejgt houd, d am hejchana intanazionala, weatle "zwischnnazionnata", Aszoichning fir d Autorna vo Kindalitratua; schej grod fia d Bejchln Honzíkova cesta, O letadélku Káněti u Divoký koník Ryn. A hod fei aa a Prosa fia groussa, fia Afgwoksna gschrim, wej an Roman Doktor Meluzin.

Da Eduard Petiška hod se konzantriat af s Neidazelln, as Umtextn vo klassischa Kindalitratua mid Titln wej Staré řecké báje a pověsti, Staré mezopotámské báje a pověsti, Staré egyptské báje a pověsti, Příběhy starého Izraele, Příběhy tisíce a jedné noci, Staré české báje a pověsti u Golem a jiné židovské pověsti a pohádky ze staré Prahy. Ar hod owa aa orginera Kindagschichtn gschrim, wej Birlibán, Birlibán jde do školy; wou aa draf vagessn wiad, is, dass da Petiška dea is, da wou d ejaschtn Gschichtn fir s Malwuaffal vonn Zdeněk Miler vafasst houd (Jak krtek ke kalhotkám přišel, Krtek a autíčko). U da Petiška hod se bsundas i de 60gana aa um a ernsthofta Prosa gmejt un is i da Kritik recht gschetzt woan bsundas sa Hotel pro cizince (Hotel fia Alantrischa oda Ned-Dahoimata) u Soudce Knorr (da Richta Knorr).

Da Adolf Branald hod dea Kinda as Prosastick Dědeček automobil (Groußvotta Automobill) iwa d Pionir vonn Automobilismus inn Bejm u Tisíc a jedno dobrodružství (Tausnd-end-oa Omteia) gwidmad, wou ar a Gschick u Dalebniss vo a Tschechn i da weitn Welt drassad bschrim oda nouche zaichnad houd.

Da Eduard Štorch hod sana Omteia i d Vurzeid oda d freja Antikn eine beett u pflanzlt, grod i sana renamiatanan Románn Lovci mamutů, Osada Havranů, U veliké řeky, Zlomený meč u Minehava.

Da Jan Karafiát is brejmt woan duach sa Gschicht Broučci, da Josef Věromír Pleva duach an Malý Bobeš, da F. Háj (min Kinstla-Pseidonym Marie Wagnerová) min Školák Kája Mařík, da Vojtěch Steklač bsundas mid san Bořík (Boříkovy lapálie u. A.), da Miloslav Švandrlík mid an Zyklus Neuvěřitelné příhody žáků Kopyta a Mňouka, da Rudolf Těsnohlídek mid da Fabl Liška Bystrouška, da Rudolf Čechura min Maxips Fík, da Miloš Macourek min Mach a Šebestová, da Ota Hofman min Pan Tau, da Pavel Šrut mid san Lichožrouty, d Marie Kubátová mid da Gstolt vonn Krakonoš, an Gegnar vonn Trautenberk. Da Arnošt Goldflam houd a Horror-Litratua fia Kinda gschrim, wej Standa a dům hrůzy (Standa u s Haus vonn Graua). Gonz a ainga Autor vo Kindalitratua is aa da František Nepil gweng mid dea Gschichtln Pohádky z pekelce, Naschválníčci, Pět báječných strýčků u Štuclinka a Zachumlánek. Zan Schãnre vo Románn fia afwoksada Moidln ghejan midunta an Stanislav Rudolf sane Bejcha Metráček u Kopretiny pro zámeckou paní oda dej Gschichtn vonn Ejapaar Adl.

Unta d Bagrinda vo orginer tschechischa Kindalitratua wird aa da František Doucha, da wou d Poupátka (Knospaln) vafasst houd, vill gnennt.

Humoristischa Literatua

As an Bouch vonn Ignát Herrmann

Da Petr Šabach

Humor is a fests Schermstuckl oda Toallal vonn Groußgschwemm oda Main Stream vo da tschechischn Litratua. Grod schou umatum humoristisch is an Jaroslav Hašek sa Weak. Za d Humoristn kõ ma aa en Karel Havlíček Borovský mid sane Satirn (Král Lávra) un en Svatopluk Čech mid san Herrn Brouček mid dazou zelln. I d humoristischa Literatua reiha si aa oa kleannana Prosastickk ei, wej dej vonn Karela Čapek, vonn Karel Poláček (Muži v ofsajdu, Hostinec u Kamenného stolu, Bylo nás pět), vonn Eduard Bass (Klapzubova jedenáctka) oda vonn Josef Škvorecký (Tankový prapor).

A etla Autorn hom se aa af s humoristischa Schãnre spezalisiat, oda han durtn mejra renamiat woan wej i ondana Litratuaschiib. Za d sechanan ghejad z olla ejascht da Zdeněk Jirotka, da wou an perfekt gmochtn humoristischn Bestseller untan Titl Saturnin vafosst houd. Programmásse houd ar õpflecklt un õbuntn af d Tradiziõ vonn anglischn Humor (Jerome Klapka Jerome, Pelham Grenville Wodehouse), wej ar min Batoua oda Bawega vonn Gscheja an exzentrischn Dejna vonn Haptheldn daschoffn houd. Inn Joua 1942, wou s Bouch as ejascht mol assa is, is z ollar ejascht um ejḡat a nostalgischs Viragrejff vo d oltn goudn vurkrejgnarischn Zeitn ganga. Da Saturnin is 2009 i da Anket Kniha mého srdce vonn Bejmischn Fernsej nomaniat woan wej es seit ej am mejran blejbta Bouch vo d Tschechn. A ondana grejmta Roman vonn Jirotka Muž se psem (1944) is a Parodi vo Detektifkal oda Kriminalgschichtn. Nou an Krejḡ hod da Jirotka vur ollm firn Rundfunk gowad. I d Foußstapfa vonn Jirotka is aa da Achille Gregor ghátscht, an wou aa sa Afentholt z Anglja zen anglischn Humor higfejad houd (Tři blázniví Robinsoni, d. h. drei náscha Robinsonna), u da wou se gonz bsundas an Noma gmocht houd mid san lusting Kochbejchl Muž v zástěře (da Mõ inn Virta oda Schurz).

A Klassika vo humoristischa Litratua is aa da Ignát Herrmann. Sa renamiatana humoristischa Roman is es Weak Otec Kondelík a ženich Vejvara, wou ar a Gstolt daschoffn houd, dej wou z dena ghejad, iwa dej wou ma sogad, dass „typisch tschechisch“ wáratn. Da Román hod weitas d Furtsetzung Tchán Kondelík a zeť Vejvara daseng. Da Herrmann hod a Reiha ondana Textt vafosst oda zammgschrim, ba dena wou ar fia humoristischa Zweckk Figurna vo da "olt-Prag'atn" Welt virahult. Daschrim houd ar fei aa an dafolgreichn ernstn Román: U snědeného krámu, an wou s z. T. eireiha zen Naturalismus. Da Herrmann ghejat ze d frejastn modernan Humoristn vo da Tschechischn Litratua; sa Vurgenga is da František Jaromír Rubeš gweng (Deklamovánky, Pan Amanuensis na venku, aneb putování za novelou).

A Klassika vo da tschechischn humoristischn Prosa is da Miloslav Švandrlík, bsundas zwengs san Román Černí baroni u de wer-woiß-wejvilln Furtsetzinga, da wou dakennt worn is fir a zentrola 'schwejknata' Schildaring vo de Absurditejtn vo d 50ga Jouana vonn 20. Sekulum. In an ánlichn Gaist is aa d Prosa vonn Vladimír Škutina Prezidentův vězeň u Prezidentův vězeň na hradě plném bláznů vaschrim. Dej Karikiratn, amol owa aa leicht nostalgischn Schildaringa vo da sozalistischn Zeid hod se aa da Petr Šabach gwidmad (Jak potopit Austrálii, Hovno hoří!, Babičky, Opilé banány). Nu untan Sozalismus hod da Karel Michal s Reschim ana schwaarn Satire untazong, ned zletzt mid Bubáci pro všední den, vo den wou oa Gschicht – Bílá paní – renamiat vafilmt worn is; oda aa da Milan Pávek mid san Román Simulanti.

Da Jiří Brdečka is bsundas a Moasta vo da Parodi gweng. D Western-Parodi houd ar virabracht min Román Limonádový Joe, da wou aa a Thema vonrana brejmtn filmarischn Owad worn is. A Reiha vo parodischn Ideena hod nou da Brdečka direkt fir n Film vaorwad. Owa an Dafolg houd aa sa letzta Gschichtlsammling Faunovo značně pokročilé odpoledne ghobt. U literárischa Parodin hom aa an Václav Lacina zougsogt (Čtení o psaní, Dódekamerón juristický).

A tschechischs humoristischs Unikát un Orginál is grod i Theatastuck d Figur vonn Jára Cimrman. Sane Vejtta han da Zdeněk Svěrák, da Ladislav Smoljak u da Jiří Šebánek. Da Zdeněk Svěrák hod se zan Schluß vo san Lem aa an Schreiwareischibal oda Schãnre vo humoristischn Gschichtn gwidmad (Povídky, Nové povídky, Po strništi bos). Aa a ondana brejmta Representant vo da Era vo dej kloinna Theatta vo d 60ga Jouana da Jiří Suchý houd reglmásse d literárischa Musn gmejt um an Witz un a Gscheka, wej i de Bejcha Sto povídek aneb nesplněný plán, Vyvěste fangle, Med ve vlasech u Proč mají v zoologické zahradě klokana; aanle wej sa niad weita oda nejchara Spezl u Kompanjõ, da Schauspilla Miroslav Horníček mid sane Weakk Dobře utajené housle, Pětatřicet skvělých průvanů u Chvála pohybu. Ollzwej han doudrĩ irnan Liahra, an Jan Werich, nouche, da wou se literarisch bazeitn aa aso gem houd (Fimfárum). As n Milje von an Suchý san Semafor-Theata is nu a literarischs Fenomen affekumma – d groteskn Gschichtna, dej wou da Miloslav Šimek van ej min Jiří Grossmann, u nouhad min Jiří Krampol zamm gschrim houd. Aa da Semaforar Brouffssinga, da Josef Fousek, is literarisch aktiv gweng, u. A. mid sana Sammling Fouskoviny. An Semafor duachlaffa is aa da František Ringo Čech, an wou vo sane schreibarischn Õfangsschriftn am mejran d Satira Ruský týden d Leit pockt u vanumma houd; a niad gnou krejngads Gschau af dej Zoustent vo da Sowjetunion i d 80ga Jouana oda sa provokativa Blik af dej Untaschid zwischn Mánna u Fraualeit wej i san Bejchl Češi a jejich samičky (Tschechn un irnane Weiwaln). Von de kleannanan Gruppn, i dean Foll von en Ivan Vyskočil sana Truppn, han i d humoristischa Literatur aa da Jiří Robert Pick u da Pavel Bošek (Erotikhon, Borokosy); wej aa da Ivan Kraus, da wou inn Puppnspillamilje ummanond is. Sane Textt vakonkretisian zen majoritern oda mejnratn af a ironischa Weis es familjerna Lemma, wej i d Weakk To na tobě doschne u Má rodina a jiná zemětřesení.

D Halina Pawlowská is brejmt worn mid san ironischn Blik af s Schicksol vo d Fraualeit, wej i d Bejcha Zoufalé ženy dělají zoufalé věci (Vazweiflata Fraua tejn a vazweiflta Sochn), Díky za každé nové ráno (An Donk fia an ejdan neia Frejmurng) oda Proč jsem se neoběsila (Fawaa dass e me niad afghenkt hoḇ). Sa Vurlaffarĩ mid deraloa Gschichtn is d Fan Vavřincová gweng, dej wou d Gsellschoft mid Humor informiad houd iwa n Aftrid vonrana neian Generazion vo selbstbawusstn Fraualeit, wej i Eva tropí hlouposti (d Eva treibt Dummhatn). D Zdena Frýbová u da Ondřej Neff hom irnan Humor u. A. gschepft vo Daforinga min Afzejng vonn Hund. D Frýbová inn gfeiatn Bejchl Robin, da Neff z. B. i d Bejcha Život se psem Bartem (A Lem min Hund Bart) u Pes, přítel člověka (da Hund a Freint vonn Menschn). Ollzwoa hom se aa in ondana Schãnra za Geltung brocht, d Frýbová inn Krimi, da Neff inn Science-Fiction. As n studentischn Milje schepft da Humor vonn Jaroslav Žák, mid sane Weakk Študáci a kantoři (Studirháfall u Kantorna) oda Cesta do hlubin študákovy duše (a Roas i d Untejjfn vo da Studir-Hafal-Sejll), aanle wej da spádane Ladislav Pecháček mid san Román Amatéři oda vonn wossasportlarischn nou da Zdeněk Šmíd mid Proč bychom se netopili (Fawáa hejd ma niad osaffa solln). Da Zdeněk Mahler houd õknipft af n Čapek sane reportasch/schurnallarischn humornatn Fejetonna, wej Jak se stát bubeníkem královské gardy (Wej da ma a Trommla vo da kineglichn Gardn wird) oda Sally, tvá kamarádka z Anglie (Sally, dei Komaradĩ vo Ánglja oda Englond). Aswej a groussa humoristischa Hoffning is i d tschechsiche Litratur i d 70ga Jouana vonn 20. Jh. da Miroslav Skála 'eigschlong' mid Weakk wej Svatební cesta do Jiljí (Houzatsroas af d Ägidja), Cesta kolem mé hlavy za 40 dnů (A Wojasch/Roas um man Kuapf umma i 40 Táḡ) oda Uvěřitelné příběhy Doktora Papula (dej Glabhoftn Gschichtn vonn Dokter Papul), is owa mid da Zeid wida unta n Radar gstirzt.

A aingas humoristischas Fenamen is dej asua ghoissana krhútscha Mytologi, dej wou bsundas da T. R. Field u da Ervín Hrych antwicklt hom. A Moasta vonn Aforismus is da Gabriel Laub gweng.

Detektivkal u Krimi

An Detektiv- u Kriminallargschichtn widma se d Autorna vonn "Main stream" niad aso vill, dass da Krimi aa mid za Schãnreprosa (Genreprosa) nu grechnt wiad. Vo dej om gnenntn Autorna hom se programmatisch deam blouß da Karel Čapek mid san Povídký z jedné a druhé kapsy (Gschichtn as n oina un en ondan Sáckal) u da Josef Škvorecký mid san Zyklus min Inspektor Borůvka gwidmad. A Midautor vonn Škvorecký is eftas da Jan Zábrana gweng mid Weakk wej Vražda pro štěstí (A Mord um a Glick), Vražda se zárukou (A Mord mid Sichahait) oda Vražda v zastoupení (A Mord i da Vatretung). A Hindaniss han aa dej villn Iwasetzinga vo Kriminalrománn gweng.

A Klasika vo de bejmischen Krimi is da Emil Vachek, da wou an Detektiv Klubíčka gschoffn houd (Tajemství obrazárny, Muž a stín, Zlá minuta). Za groussn Triadn vo dej tschechischn Krimi ghejat aa da Eduard Fiker mid san major Kalaš (grod dej Série C-L u Zinková cesta). Da Fiker is aa a Representant vo ondana Schãnra, wej vo da Humoristiik (Muž přes palubu, Fantom operety), vonn Science-Fiction, vonn Western, vo da Omteialitratua u dgl. A dritta Autor, an wou s glunga is an legendernan tschechischn Detektiv zen daschoffn, is da Václav Erben mid san Kapitán Exner (Poklad byzantského kupce, Efektivně mrtvá žena, Smrt talentovaného ševce, Poslední pád Mistra Materny). Dej Gruppn vo Autornan dafullstendigt da Jiří Marek, da wou se zwor niad inn klasischn Hergong vonran Krimi eifejgt u mid sane Fell vo da ejaschtn Repablik min Rout Vacátko aa d Funkzion vo Humoreskn dafillt, ba dean owa mid Blik af d Vafilminga i TV u Kino grod sa Rout Vacátko a Symbol vonn tschechischn Krimi worn is (Panoptikum starých kriminálních příběhů, Panoptikum hříšných lidí, Panoptikum Města pražského).

As Schãnra vo psichologischn Krimi houd bsundas d Hana Prošková representiat; sane Textt brenga in an Groustál vo de Fell an Amaterdetektif mid an Menschnkenna, an Mola Horác un en Kriminalla Vašátko zamm. Da Jaroslav Velinský, i umhoudratn, "tremparischn" u vulksleitischn Zirkln kennt untan Nama Kapitán Kid, hod se bara Villzohl vo perifernan literarischn Schãnra ogmejt wos zn dafonga; inn Krimi is s an glunga min „unleiding Detektif“ Ota Fink, an aso grouffanan "bejmischn Phil Marlow". Afgwirwlt hod s Schãnra af s End vo d 80gana da Pavel Frýbort mid san Vekslákem, da wou aa a neia bis doudahĩ tabuisiata Themata afbrocha houd. Da Vlastimil Vondruška is nou en Joua 1989 a Autor vonn populern Schãnra vonn historischn Krimi worn.

Science-Fiction u Fantasy

Da Jakub Arbes, da Votta vonn tschechischn Science-Fiction

Da Ondřej Neff

D Science-Fiction-Litratua is af da oina Seitn stoak glejst vonn literarischn Mainstream in a fia-si stejada Subkultua, af da ondann git s i de Weakk vo klasischn Autoann a longa Tradezion, a Elamentt von Science-Fiction hea zn nemma, wej ban Karel Čapek (R.U.R., Krakatit, Válka s mloky), ban Egon Bondy (Invalidní sourozenci, Nepovídka), ban Svatopluk Čech (Pravý výlet pana Broučka do Měsíce), ban František Langr (Kratší a delší, Zázrak v rodině), ban Václav Čtvrtek (Chlapec s prakem), ban Vladimír Neff (Poslední drožkář, První nálet), ban Ladislav Fuks (Oslovení ze tmy, Myši Natálie Mooshabrové), ban Ludvík Aškenazy (Ukradený měsíc, Červená hvězda), ban Bohumil Říha (Nový Gulliver), ban Ignát Herrmann (Ztřeštěné historky), ban Jiří Mark (Střelnice, Blažený věk) oda ban Miloslav Švandrlík (Drakulův švagr). Zwengs san Brenna u Noutou fia d Mytologi wiad da Julius Zeyer eftas amol aa fir an Pionir vo da Fantasy-Litratua gholtn, dej wou stoak in Zammahang min Science-Fiction bracht wiad, niad zletzt as Bouch Román o věrném přátelství Amise a Amila. Aanle oda niad vill ondasts is s ban Jiří Karásek vo Lvovic (Gotická duše, Román Manfreda Macmillena, Scarabaeus, Ganymedes) u ban Jaroslav Havlíček bsundas zwengs sana postmortem assageemman Prosaschrifd Zánik městečka Olšiny (An Iatl Olschina sa Untagang), dej wou in an Wettkampf vo Engl u Teiffl gipflt. Ganz perifer tuschiat aa da Josef Čapek as Schãnre mid san Weak Země mnoha jmen (A Lond vo villa Nama). A Furm vo Polit-Fiction findt se inn Román Přehrada vo da Marie Majerová.

Als a Bagrinda vonn tschechischn Science-Fiction wiad eftas da Jakub Arbes gnennt. U des ganz bsundas zwengs san 'Románatl', san Romanetto Newtonův mozek (a/s Hirn vonn Newton) vo 1877, i dan wou se a Mittl vonn klassischn Science-Fiction findt - dej Zeitmaschin, wann s aa in an Trám zammbaut is. Zan Science-Fiction wiad gweanle aa an Arbes sa spádana Text Poslední dnové lidstva (dej Letztnan Táḡ vo da Menschhait) vo 1895 mid dazou grechnt. Za d Vurkempfa von tschechischn Science-Fiction ghejat aa da Alexandr Sommer Batěk mid Schriftn wej Ocelové paže (Aisana Ermm), Praha v roce 2019 (Prag inn Joua 2019), Země je hvězda (d Ejaḏn is a Stern) u Výlet do pravěku (a Asfluḡ i d Prehistorja).

Da František Běhounek houd vaschidentle a Methodn vo Wissenschaftsfantasi gnutzt oda heagnumma. Případ profesora Hrona (Da Foll vonn Professar Gron), assakumma aa untan Titl Dům zelených přízraků (as Haus vo de grejna Gspensta) is a Science-Fiction-Krimi. Swansonova výprava (dej Swanson Expedizion) bschreibt a Gruppn vo fanatischn Nazi-Wissnschoftlan, dej wou nou an Krejḡ inn kongolesischn Rengwold tiamt han, wou s mid Experimentn gigantischa Reptilja u Gorilla dazichtn (da Román ligt seit 1949 vur, is offezjell owa ejascht 2001 publeziat woan). Akce L bschreibt dej Basidlung oda Kolonisazion vonn Mõu. As Sischee vo de Robinsoni vesmíru (dej Robinson'na vonn Weltall) – wul an Běhounek sa brejmtana Science-fiction-Román vo 1958, i dan wou a Gruppn vo Erdnleit midrana Raketn af an Trumm Kometn zouflejgt, an wou s mid atomára Gschoss zsprenga meja, vur dass ar af da Ejaḏn eischlogt – as darinnad stoak af s Gescheng vo dan Hollywood-Streiffn Armageddon - an Běhounek sa Frejarekait, sa zeitlicha, is owa uzweiflbor. As Bouch Projekt Scavenger hanḏlt vonrana potenzjelln wissnschaftlingan Nutzung vo da Antarktik.

Za de Klassika vonn tschechischn Science-Fiction ghejat aa da Josef Nesvadba. Assagem houd ar a por Sammlinga vo Science-Fiction-Gschichtln (Einsteinův mozek, Výprava opačným směrem, Poslední cesty kapitána Nema, Tři dobrodružství, Minehava podruhé) un an Science-Fiction-Román Bludy Erika N (d Varranthaitn vo da Erika N.). Wul am brejmtanan is d Sammling Einsteinův mozek (a/s Hirn vonn Einstein). I 11 Gschichtn reagiat da Nesvadba af d klassischn Herasfurdarunga vo dan Schãnre - d Raumfohrt (Poslední dobrodružství kapitána Nemo), da Bsouch vo d Assairdischn (Stella z třetí hvězdy) a Gfáhr vo Genmanipulazion u Biowissnschoftn (Chemický vzorec osudu, Einsteinův mozek), wejweit dama mid da plastischn Chirurgi kummt (Ztracená tvář), as Problem vo da Usterblikait (Dryák), d Varantwortlekait von an Furscha fir sane Antdeckunga (Pojednání o vzdušných korábech) u da schnejane Mõ (Po stopách sněžného muže). Amol brengt da Nesvadba owa aa weitar griffane Froung afs Tapet - z. B. frougt a se in Gschichtal Vynález proti sobě (a Dafindung geḡar an selba), wos d technologischa Antwickling niad zarana generelln Orwatslousekait fejarad, u wos ferana psichalogischa Konsaquenzn dass des hejd. Dej am mejran kennta Gschicht is - wal s vafilmt is - da Blbec z Xeenemünde (da Depp vo Xeenemünde). Zen Schluß vo san Lem hod da Nesvadba an orginern Polit-Science-Fiction vasoucht min Bouch Peklo Beneš, wou driwa siniat, wej dass d Antwickling vo da Tschoslowakei ganga wár, wann s niad zen Mingara Okumma kumma wár.

Da Ludvík Souček is renamiat duach d Iwasetzing von an Däniken san anomalistischn Bestseller Vzpomínky na budoucnost (Darinnaringa af d Zoukunft), i dan wou spekaliat wiad iwa an Bsouch vo Assarirdischn af da Ejaḏn i ferna Vagangahait. Selm houd ar nou emfolls a anomalistischa Bejcha daschrim (Tušení stínu, Tušení souvislostí), un a Reiha vo dea Elementt vonn Däniken aa i sana Science-Fiction-Prosa gnutzt, bsundas i da Trilogi Cesta slepých ptáků (d Rutn vo dej blintn Věgl), wou a Furscha af Island a Pistn afran uroltn Bsouch vonrana assarirdischn Ziwilisazion aftou un assafintn, dass d Assarirdischn an Toal vo dej antikn Wikinga i groua Vurzeid fia d Kolonisazion vonn Mars eigspannt ghobt hom. Aanle gstrickt antrollt se s aa inn Bejchl Blázni z Hepteridy, wou s an Planetn antdeckn, wou bsidlt woan is vur Vurzeitn vonrana houchtechnologisiatn Ziwilisazion as n altn Tibet. An Souček sa blejbtanas Thema han niad wejnga a Misterjagschichtn um d Hitla, d Nazi-Háfaln, gweng wej i Bratři Černé planety (d Brejda vonn schworzn Planetn) oda Případ Jantarové komnaty (da Foll vonn Bernstoazimma). Za d weitanan Science-Fiction-Románn von Souček ghejan dej Weakk Případ baskervillského psa (da Foll vonn Hund vo Baskerville), Pevnost bílých mravenců (d Stabilitet vo d weissn Oumazn), Zájem Galaxie (a Febl fia d Galaxi), Bohové Atlantidy (d Getta vo Atlantis) oda Hippokratův slib (da Hippokrates-Oad).

Vo d Autorn, dej wou se an Science-Fiction perifera gwidmad hom, hod se dam am orginellan un asdeantan da Vladimír Páral õgnumma. I s Schãnre folln vejara vo sane Románn. I Pokušení A-ZZ loud da Páral, a assairdischa Ziwilisazion d morálischa Stondfestekait vo d Menschn af d Probn stelln, wou ar ejara pessimistisch is. Inn Román Romeo a Julie 2300 stellt ar dej Frouḡ, wos d Emozion vo da Lejb d Antwickling vo da technologischn Welt un an gfurdatn Wuks vo da Razionalitet iwalewat - wou ar dageng ejara positiv gstimmt is. Inn Román Válka s mnohozvířetem (da Krejḡ mid dan Polyzoon oda Massnvejch) siagt da Páral a gwoltinga ekologischa Katastrofn vuras, vur dera wou d Menschhait stejt, un ount, dass as Assranondfolln von Lemsmilje an Menschn aa moralisch zousetzad. Sa Země žen (Fraualond) vo 1987 houd a kosmopolitisch gean gsengas Téma afbracht. Ma mou owa song, dass aa wou ar se i dan Schãnre durchas profiliat houd, d literárischn Kritika sane klasischn Prosatextt hejcha eischetzn, wej u. A. Veletrh splněných přání (d 'Mess' oda Expo vo dej dafilltn Winschh), Katapult oda Milenci a vrazi (Turtltaum un Obmurksa, oda weatlicha Gspusina u Merda).

A grundlengada Stelling i da Gschicht vonn Schãnre inn Tschechischn houd da Ondřej Neff. Nou rana iwa d Grenz einagschlupftn Modn houd ar fir sane Prosa a System vo weitlaftinga Serjana heagnumma (Pán modrého meče, Arkádie, Milénium). Za d am mejran gschetztn ghejat fralle sa Román Tma (dej Finzrekait), wou ar doudadriwa spekaliat, wej dass d Welt asfollad un assengad, wenn da Elektrisch, d Elektrizatet, wej a fisikalischa Dascheining vo heit af murng nimma dou is. Da Autor dasigt a Zoukunft mid an generelln Zerfoll u Foll i d Tyrannei vo Gang- oda Gangsta-Gruppirunga, wou virakumma han vo de oltn Mochtstrukturna. Inn Román Pole šťastných náhod (As Feld vo d glicklinga Zoufell) is as zentrola Thema da Kompjuta, wann aa da Autor dennat aa a persenlicha Filosofie vo Schicksoll u Zoufell antwicklt. A Kurzprosa houd ar i sana Sammling Vesmír je dost nekonečný (as Weltoll is kreiz-entlous) gsammlt.

A "unrechta" holwats vagessna Autoa is da Jan Weiss. Sa zentrola Text is Dům o tisíci patrech (A Haus iwa tuasad Steck), as wou z ejascht 1929gi assakumma is. Aanle wej da Arbes houd ar fia s Koatn-Vatáln, an Afbau vonn Grundsetting vonn Science-Fiction a Vision gnutzt (gnaua a Halluzinazion vonran in Fiwa lingatn Tyfuskrõnkn); da Held duachhátscht an gigantischn tausadsteckingan Wulknkrotza, i dan wou a dunkla Diktatoa herscht. Gwiß a Ejaschta im tschechischn Science-Fiction houd ar as Thema Paralelweltn asgowad (Meteor strýce Žulijána). Ze d weitann Scienc-Fiction-Textt vo eam ghejan Země vnuků, Družice a hvězdoplavci u Hádání o budoucím, wou ar sa kommunistischa Hoffning hod duachkumma loua. Sane niad-fantastischn Textt ha stoak psychologisirad un an Tram is i eana a bsundas Enteress gwidmad.

Dan Weak vo dan Autoa, da wou untan Noma J. M. Troska (mit echtn Noma Jan Matzal) publeziat houd, wiad gweanle koa groussa literarischa Weat niad beigmessn, wenn s aa af a gonza Generazion vo junga Leit an sakrischn Eifluß ghobt houd. An Haptheldn vo sana brejmtanan Trilogi, an Kapitán Nemo, houd ar se asgliha vonn Jules Verne, loud an a Reliktt von sognhoftn Atlantis finna un a untarirdischs Reich daschoffn. Af dej Trilogi baut aa sa fulngada Trilogi Zápas s nebem af.

Perifer gwidmad hom se dan Schãnre da Jan Trefulka (Tajemství tajemníka Růdamora), da Karel Scheinpflug (Motýl ve svítilně), da Karel Schulz (Sever-Jih-Západ-Východ), da Jan Křesadlo (Astronautilía, é, hé Mikroodysseía hé kosmiké / Hvězdoplavba, aneb Malá kosmická odysea), da Ota Hofman (Odysseus a hvězdy, Čtvrtý rozměr) oda da Emil Vachek (Hodný král a statečný vojín). Doudageng iwawejng Science-Fiction is as Weak vonn Václav Klička (Ve jménu Metanoona), vo da Jan Moravcová (Klub neomylných), vonn Ladislav Szalai (Poslední konec světa), vonn Jan Hlavička (Hurá, hřbitov jede), vonn Martin Petiška (d Pentalogi Lidé z Modré galaxie). A gsundata Furm vo feministischn Science-Fiction kultiwiat d Eva Hauserová (Hostina mutagenů, Cvokyně, U nás v Agonii).

Nou an Nufemma 1989 is aa a Fantasy nou an westlinga Musta afkummad woan. Eftas wern Elementt vo extrema Gwolt heagnumma, midunta ban Jiří Kulhánek (Vládci strachu, Cesta krve, Divocí a zlí, Noční klub), ba da Petra Neomillnerová (Dítě Skály), ban Miroslav Žamboch (d Sérja Koniáš).

Esejistik

Da Václav Cílek

Da Václav Bělohradský

Da Jan Keller

Als a Bagrinda vo da Essejistik gilt da Michel de Montaigne. Es gejd doudabei um a Ummagspekalia, a Ponderazion, i dera wou da Autor se um a gedankles Experiment af an neia Bodn vasoucht. Es gejd niad sched um a Gsamml vo Faktn (wej i da Sachlitratua oda da populer-wissnschoftlinga Litratua), nu sched um a Moinunga un Õsichtn (wej i da Glossn, in Kommentar u dgl.), um eps zwischn da Filosofi, da Wissnschoft u da Litratua, wej a Zwischnraum, wou ma dawort, dass s dej drei vabindt, von an houchn lierarischn Niwo is u zgleich aa ejḡatwou explorativ. Inn Tschechischn hod das Schãnre an echtn Duachbruch ejascht nou 1989gi gschoft, wej da effntlicha Sektoa freia gwoan is, es migle gweng is Gsellschoftsfroung gonz effatle zen dischgarian u wej i dan Schãnre aa wida Akademika aktif woan han.

Vurkempfa vonn Essej i da tschechischn Litratua han da Karel Teige oda da Pavel Eisner gweng, da wou sane Esseja vill an Tscheischn u san Reichtam gwidmad houd. Autoan vo Esseja i da zwoatn Halm vonn 20. Jh. han da Milan Kundera, da Václav Havel, da Miroslav Holub oda da Jan Patočka (Kacířské eseje o filosofii dějin). A assagweanles Afbleja hod da Essej nou da Nufemma-Rewaluzion dalebt.

Vo dej Filosofn hom s Feld vo da Esajistik bsundas da Karel Kosík (Století Markéty Samsové, Jinoch a smrt, Předpotopní úvahy) u da Václav Bělohradský (Mezi světy a mezisvěty, Společnost nevolnosti) kultewiat. Vo dej Theolong hom se am mejran da Tomáš Halík (Co je bez chvění, není pevné, Noc zpovědníka, Vzdáleným nablízku) u da Tomáš Špidlík duache gsetzt.

Politologische Esseja hod da Petr Pithart (Obrana politiky, Češi v dějinách nové doby, Devětaosmdesátý) gschrim, vo dej Soziolong hod as Schãnre da Jan Keller (Odsouzeni k modernitě: Co hledá sociologie a našla beletrie) kultewiat.

A Neiekait is as Dazoukumma vo Autorna vo de Natuawissnschoftn gweng, bsundas as n Ziakl vonn Praga Zentrum vo theoretischa Studja. Dazou hod ghejad namatle da Biolog Stanislav Komárek (Pitevní praktikum pro pokročilé, Mír s mloky, Leprosárium), da Geolog Václav Cílek (Krajiny vnitřní a vnější, Makom: kniha míst, Borgesův svět) u da Biolog Zdeněk Neubauer (Golem a jiná vyprávění o podivuhodných setkáních, O sněhurce aneb cesta za smyslem bytí a poznání). Vo de Oaztleit, de Doktan, hod da František Koukolík (Život s deprivanty, Homo sapiens stupidus: Eseje ze třetí kultury) a groußs Echo dakrejgt.

Vonn tradizionelln literarischn Feld, hom se litratuawissnschoftle un estetisch midunta da Patrik Ouředník (Hledání ztraceného jazyka, Utopus to byl, kdo učinil mě ostrovem, Svobodný prostor jazyka) u da Josef Kroutvor (Potíže s dějinami, Fotografie jako mýtus, Klobouk, kniha a hůl) an Essej zougwendt.

Vaweiss

Litratua

• Dějiny české literatury. In Ottův slovník naučný VI, s. 280–358
• Czech literature. In Encyclopædia Britannica