Dramatische Quodlibets von Johann Nestroy

Der Artikl is im Dialekt Weanarisch gschriem worn.

Dramatische Quodlibets von Johann Nestroy is a Ausdruck vom Theatahistorika Otto Rommel fia de Quodlibets vom Nestroys im Alt-Wiener Volkstheater in da Zeit von 1830 bis 1843. Ea håt eahm easchtmois 1927 fia sein gleichnaumich'n Åbschnitt in dem Biachl vom Fritz Brukner und vom Otto Rommel: Johann Nestroy, Sämtliche Werke, 9. Band, vawend't. Da Jürgen Hein und da W. Edgar Yates hau'm 1993 de Bezeichnung in eahnara historisch-kritisch'n Nestroy-Werksausgob' iwanumma.

Insgesaumt san sechse von soichene Quodlibets bekaunnt.

Johann Nestroy 1834; von Franz Schrotzberg (1811–1889)

Grundsätzlich's Werkeln

's Quodlibet Werkeln

De unt'n aufg'fiaht'n Quodlibets san nåch'n Rommel „bezeichnend für das Verhältnis von Schauspieler und Theaterstück in der großen Zeit des vormärzlichen[1] Volkstheaters“ (Zitat). Da Schauspüla is daumois net nua ois Aufsoga von de Dichtatext'n, sundan aa ois kreativa, vom Autor nua mit ana „Untalog'“ füa sei Roi'n ausg'stått'n Künstla g'seh'n wua'n. Es woa drum sölbstvaständlich, dass de Schauspüla und eahnae Zuaschaua es gean g'håbt haum, imma wieda amoi nåch anicha Zeit de beliabt'n Bühnenroi'n z'sammg'fåsst zum spül'n und sech'n z'kenna, wås b'sundas füa Benefizvuastöllungan beliabt woa. Weu owa des Publekum de Originäustückln guat kenna haum miass'n, haum de Quodlibets kaum je a längare Laufzeit g'håbt, meischt'nteuls nia meah ois sieb'n Aufführungan.[2]

Da Nestroy håt bei zwaa von seine Quodlibets an quasi deitlich'n Untatitel dazuageb'n:

„Das Scenen-Ragout in der theatralischen Einmach-Sauce oder Der musikalisch-dramatische Tandelmarkt.“ (Theatazedl zua „Magischen Eilwagenreise durch die Comödienwelt“)[3]
„Scenen- und Personen-Durcheinander aus älteren und neueren Stücken.“ (Theatazedl zum „Quodlibet verschiedener Jahrhunderte“)[4]

Olle seine Quodlibets woan Gelegenheits- oda Auftragsoawat'n, denen eahna Text aus scho vuahaundane und oft g'spült'n Szenan mit bekaunnte Figua'n z'saummg'setzt wua'n is. Von da Tragödie üwa 's Volksstückl bis zua Poss'n – mit oda ohne parodistische Beoawatung – woa dabei a jed's Genre vatret'n.

Trotzdem håt se da finanziölle Eafoig z'weg'n dera kuaz'n Laufzeit ollaweul in Grenz'n g'hoid'n, und zwoa deretweg'n, weul Quodlibets nåch ana zeitgenössisch'n Feststöllung „niemals an den Effekt der Originalwerke hinanreichen.“ Da aundare Grund dafüa woa de scho eawähnte Vuaraussetzung, des Publikum muass es Originäu' no frisch im Gedächtnis hau'm, damit's des Z'saummg'stöllte intaressant und lustich find't.[5]

's Vuag'spül Werkeln

De typische Funkteaun von an bei de Quodlibets vawendt'n Vuag'spül kaunn ma auf'm Theatazefl zu Carl Carls Nestroy-Beoawatung Die zusammengestoppelte Komödie nåchles'n: „Komisches Quodlibet mit Gesang […] Nebst einem Vorspiele zur Rechtfertigung des Titels.“[6]

De Autor'n vom Vuag'spül san oft gnua nimma naumentlich feststöllboa, wia's aa bei dene Quodlibets oft genau aso is. Nestroy wea'n von dene meist'n Literatuahistorika nua viar Vuag'spül zuag'rechn't, de von eahm sölwa hoibwegs sicha vafåsst sei soi'n: Gewissensangst, Rache, Verzeihung und Quodlibet (füa Magische Eilwagenreise durch die Comödienwelt, 1830), Der Theaterdiener, die Benefizvorstellung und Quodlibet (füa Humoristische Eilwagenreise durch die Theaterwelt, 1832), Die Fahrt mit dem Dampfwagen (füa wechselnde Quodlibets, 1834), Die dramatischen Zimmerherrn (füa Das Quodlibet verschiedener Jahrhunderte, 1843). De zwaa eascht'n san nåch'n Rommel deitlich nåch'm gleich'n Schema aufbaut, Die Fahrt mit dem Dampfwagen is nåch seina Aunsicht des qualitätsvoiste von olle.[7]

Zeidungskritik Werkeln

De Wiakung von an Quodlibet håt da Theataschriftstölla und Schauspüla Franz Carl Weidman (1787–1867)in da Wiener Theaterzeitung vom Adolf Bäuerle aum 29. Mai 1832 (Nr. 107, S. 427) so beschrieb'n:

„[…] und so behauptet sie sich auch heute. Das Ganze ist zwar wieder in sehr derben Zügen gehalten, allein, das ist nun einmahl an dieser Bühne [g'mant is des Theater an der Wien] an der Tagesordnung.“[6]

De Weana Zeidung Der Sammler håt im Geg'nteul dazua aum 28. Juni 1832 (Nr. 77, S. 307 f.) a recht a schoafe Kritik iwa de Quodlibets vom Nestroy g'schrieb'n:

„Diese Producte der Nichtigkeit und Schalheit kamen und gingen, und ließen nur die Zeit bedauern, welche man auf ihr Anschauen verwendet hatte. […] Diese Producte treten ohne Anspruch hervor, und somit darf auch keiner an sie gelegt werden, als höchstens gute Auswahl der komischen Scenen.“[8]

Vazeichnis vom Nestroy seine Quodlibets Werkeln

Der unzusammenhängende Zusammenhang (1830) Werkeln

Da Johann Nestroy woa vom 14. Oktoba 1824 bis zum 18. Juli 1830 in Preßburg ununtabroch'n im Engagement. Duat woa de Urauffüahrung von den Quodlibet aum 28. Jenna 1830, ollas z'saumm håt des Stückl nåch dene Notiz'n in sein eigenhändich'n „Verzeichniß aller gegebenen Rollen“ und in da „Stückliste“ sieb'n Aufführungen g'hobt.[9] Sowoi im „Verzeichniß“ ois aa im eb'nfois eigenhändich'n „Repertoire von J. Nestroy“ håt ea des Werk ois eigen's au'geb'n.[10]

Da Text ist vaschoi'n, nåch'n Roi'nvazeichnis im „Repertoire“ håt da Nestroy dabei insgesaumt sieb'n Roi'n g'spült, vom Karl Moor (Die Räuber vom Friedrich Schiller), üwa sein söwa vafåsst'n Zettelträger Papp bis zum Genius Winziwinzi (Die Belagerung von Ypsilon vom Joachim Perinet).[11]

A gleichnaumig's Quodlibet, des olladings vom Direkta Carl Carl zsaummg'stöllt wua'n woa, is aum 23. Juli 1829 im Theater an der Wien und aum 5. Septemba im Theater in der Josefstadt aufg'füaht wua'n. Nåch'n Rommel haundelt es si um zwaa unabhängich vonanaunda entstaundene Stückl'n[12], da Mautner vamutet owa, in Nestroy sei Stück'l warat vom Carl sein' Quodlibet beeinflusst wua'n[13] – olladings gibt's nåch Hein/Yates stoak untaschiedliche Roi'nvazeichnis', so dass des eha ois unwoahscheinlich g'sehg'n wiad. Aa in Nestroy seine Aungåb'n im „Repertoire“ widasprech'n dera Theorie.

Da Rommel weist drauf hi', dass duach dees und des unt'n foigende Quodlibet de Vaändarungan vom Nestroy vom Opernsänger, womit sei Karrier' au'g'faungt håt, und dramatisch'n Schauspüla zum Komika zeig'n, weui ea fåst nua komische Glaunzroi'n füa si söwa eineg'schrieb'n håt.[14]

Magische Eilwagenreise durch die Comödienwelt […] nebst einem damit verbundenen Vorspiele, unter dem Titel Gewissensangst, Rache, Verzeihung und Quodlibet (1830) Werkeln

Hauptartikel Magische Eilwagenreise durch die Comödienwelt

Zwey Schüssel voll Fasching Krapfen (1831) Werkeln

Aa dees Quodlibet is vom Nestroy ois eigan's Weak bezeichnet wua'n, da Text is owa eb'nfois vaschoi'n. Es hot a anziche Aufführung, und zwoa aum 12. Februar 1831 ois Benefiz fia'n Dichta söwa in Preßburg ståttg'fund'n. In da ob'ng'naunnt'n „Stückliste“ steht dazua da eigenhändiche Eintråg:

den 12ten Februar [1]831 Zwey Schüssel voll Fasching Krapfen Quodlibet Nestroy. 2. [Denisch] Bfc.

Humoristische Eilwagen-Reise durch die Theaterwelt […] nebst einem damit verbundenen Vorspiele, unter dem Titel Der Theaterdiener, die Benefizvorstellung und das Quodlibet (1832) Werkeln

Hauptartikel Humoristische Eilwagen-Reise durch die Theaterwelt

Die Fahrt mit dem Dampfwagen (1834) / Die zusammengestoppelte Komödie (1840) Werkeln

Hauptartikel Die Fahrt mit dem Dampfwagen

Das Quodlibet verschiedener Jahrhunderte nebst Vorspiel Die dramatischen Zimmerherrn (1843) Werkeln

Hauptartikel Das Quodlibet verschiedener Jahrhunderte

Literatua Werkeln

  • Helmut Ahrens: Bis zum Lorbeer versteig ich mich nicht. Johann Nestroy, sein Leben. Societäts-Verlag, Frankfurt am Main 1982, ISBN 3-7973-0389-0.
  • Fritz Brukner/Otto Rommel: Johann Nestroy, Sämtliche Werke. Historisch-kritische Gesamtausgabe in fünfzehn Bänden, neunter Band, Verlag von Anton Schroll & Co, Wien 1927, S. 436–500.
  • Jürgen Hein: Johann Nestroy. Stücke 19. In: Jürgen Hein, Johann Hüttner: Johann Nestroy, Sämtliche Werke, Historisch-kritische Ausgabe. Jugend und Volk, Wien/ München 1988, ISBN 3-224-16901-X.
  • Jürgen Hein/W. Edgar Yates: Johann Nestroy; Stücke 2. In: Jürgen Hein/Johann Hüttner/Walter Obermaier/W. Edgar Yates: Johann Nestroy, Sämtliche Werke, Historisch-kritische Ausgabe. Jugend und Volk, Wien/ München 1993, ISBN 3-216-30343-8; S. 453–512.
  • Otto Rommel: Nestroys Werke, Auswahl in zwei Teilen, Goldene Klassiker-Bibliothek, Deutsches Verlagshaus Bong & Co., Berlin/Leipzig/Wien/Stuttgart 1908.
  • Friedrich Walla (Hrsg.): Johann Nestroy; Stücke 8/I. In: Jürgen Hein/Johann Hüttner/Walter Obermaier/W. Edgar Yates: Johann Nestroy, Sämtliche Werke, Historisch-kritische Ausgabe. Deuticke, Wien 1996, ISBN 3-216-30256-3; S. 93–110, 331–370.

Beleg Werkeln

  1. da Vuamärz woa de Zeit vua da Märzrevoluteaun von 1848
  2. Brukner/Rommel: Johann Nestroy, Sämtliche Werke. S. 482–483.
  3. Brukner/Rommel: Johann Nestroy, Sämtliche Werke. S. 436.
  4. Faksimile des Theaterzettels in Jürgen Hein: Johann Nestroy. Stücke 19, S. 274.
  5. Der Adler vom 15. Mai 1843, Nr. 112, S. 472.
  6. 6,0 6,1 Hein/Yates: Johann Nestroy. Stücke 2, S. 453.
  7. Brukner/Rommel: Johann Nestroy, Sämtliche Werke. S. 484.
  8. Hein/Yates: Johann Nestroy. Stücke 2, S. 507.
  9. Johann Nestroy: Verzeichniß aller gegebenen Rollen, heut in da Wienbibliothek im Rathaus, Signatur I.N. 135.824; Stückliste, Wienbibliothek im Rathaus, Signatur I.N. 135.823.
  10. Johann Nestroy: Repertoire von J. Nestroy, heut in da Wienbibliothek im Rathaus, Signatur I.N. 135.822.
  11. Weakdat'n von Der unzusammenhängende Zusammenhang in nestroy-stuecke/06_zusammenhang
  12. Brukner/Rommel: Johann Nestroy, Sämtliche Werke. 15. Band, S. 400.
  13. Franz H. Mautner: Nestroy. Suhrkamp-Taschenbuch 465, Heidelberg 1974, S. 141.
  14. Otto Rommel: Nestroys Werke. S. XVIII.