Freiheit in Krähwinkel

Der Artikl is im Dialekt Weanarisch gschriem worn.

Freiheit in Krähwinkel is a Posse mit Gesang in zwei Abtheilungen (I. Abtheilung: Die Revolution, in 2 Akten; II. Abtheilung: Die Reaktion, in 1 Akt) von Johann Nestroy. Des Stückl is 1848 entstaund'n, im Joahr von da Revoluteaun von 1848/49 im Kaisatum Östarreich[4] und is aum 1. Juli 1848 ois Benefiz-Vuastöllung füa'n Nestroy söwa aum Carltheater in Wean zum eascht'n Moi aufg'füaht wua'n.

Daten
Titl: Freiheit in Krähwinkel
Goddung: Posse mit Gesang in zwei Abtheilungen
Originalsproch: Deutsch
Autor: Johann Nestroy
Literarische Voarlog: „Die falsche Primadonna“ von Adolf Bäuerle,
Die deutschen Kleinstädter“ von August von Kotzebue
Musi: Michael Hebenstreit (mit Ausnahme der National-Melodien)[1]
Eascheinungsjoar: 1848
Uaauffiahrung: 1. Juli 1848
Oat vo da Uaauffiahrung: Carltheater in Wean
Oat und Zeid vo da Handlung: Die Handlung spielt 1848 in der Kleinstadt Krähwinkel[2]
Personen
  • Bürgermeister und Oberältester von Krähwinkel
  • Sperling Edler von Spatz
  • Rummelpuff, Commandant der Krähwinkler Stadtsoldaten
  • Pfiffspitz, Redakteur der Krähwinkler-Zeitung
  • Eberhard Ultra, dessen Mitarbeiter
  • Reakzerl Edler von Zopfen,[3] geheimer Stadtsekretär
  • Frau von Frankenfrey, eine reiche Witwe
  • Sigmund Siegl, Willibald Wachs, subalterne Beamte
  • Frau Klöpfl, Witwe
  • Franz, Kellner
  • Klaus, Rathsdiener
  • Emerenzia, dessen Gattin
  • Cecilie, seine Tochter
  • Der Nachtwächter
  • Walpurga, dessen Tochter
  • Pemperl, Klampfnermeister, Rathsbeisitzer
  • Schabenfellner, Kürschnermeister, Rathsbeisitzer
  • Frau Pemperl
  • Frau Schabenfellner
  • Babett, Pemperls Tochter
  • Frau von Schnabelbeiss, Geheimräthin
  • Adele, ihre Tochter
  • Eduard, Bedienter der Frau von Frankenfrey
  • Einwohner von Krähwinkel, Ligorianer, ein Rathsherr, Wächter

Inhoit Werkeln

De Büaga von Krähwinkel san begeistat, de „Honoratioren“ entsetzt üwa de Nåchricht'n von dera Revoluteaun in Wean. De Zeidungsredakteua jaumman üwa de Censur, dem Ultra soi drum duach an Post'n ois Censor da Mund g'stopft wea', wås a owa gaunz entschied'n vaweigat:

Ein Censor ist ein Menschgewordener Bleysteften oder ein Bleistiftgewordener Mensch; ein fleischgewordener Strich über die Erzeugnisse des Geistes, ein Krokodil was an den Ufern des Ideenstromes lagert, und den darin schwimmenden Dichtern die Köpf' abbeißt.[5]
 
da Ultra (Nestroy) ois russischa Gesaundta und da Klaus (Scholz; gaunz rechts)
 
da Ultra ois Metternich, da Buagamasta und da Klaus

Dee Büaga planen an Aufstaund, owa z'eascht amoi kummt's nua zua'r ana Katzenmusik[6], de wo in Buagamasta schlecht trama lasst.

Jetzt'n vakleidet si da Ultra ois Ligoriana[7] („Der Pater Prior schickt mich […]“[8]), ois russischa G'saundta („Fürst Knutikof Sibiritschevski, Tyrannski Absolutski.“[9]), ois Europäischer Freyheits- und Gleichheitscommissär („Ich verkünde für Krähwinkel Rede-, Preß- und sonstige Freyheit […]“[10]), und sogoa ois davaug'rennte Exzellenz aus Wean – oia Auspülung auf'n Metternich[11]:„Wenn sie nach London kommen, besuchen sie mich. Jeder ächt servil-legitime Stock-Absolute macht mir die Aufwartung dort.“[12] Olle de Vakleidungan hau'm den Zweck, de reaktionäa'n Umtrieb und de Wink'lzüg vom Büagamasta um Haund und Vamög'n von da Frau von Frankenfrey zum aufzag'n. De Stådtsoidåt'n vom Rummelpuff kennen zwoa den eascht'n Aufstaund niedaschlåg'n, owa wia si de Frau'n und Techta von de Krähwinkler ois Student'n kostümiat zag'n, rennan olle Reaktionäa davau. Da Ultra ziagt in Schlussstrich:

Als wie's im Großen war, so haben wir's hir im Kleinen geseh'n, die Reaction ist ein Gespenst, aber Gespenster giebt es bekanntlich nur für den Furchtsamen, drum, sich nicht fürchten davor, dann giebt's gar keine Reaction.[13]

Weaksg'schicht' Werkeln

Weu da Nestroy aum 21. Mai 1848 in seina Poss'n Die lieben Anverwandten duach a Couplet de Fraunkfuata Nateonäuvasaummlung[14] vaspott' håt,[15] is vom Weana Publekum gaunz entschied'n a Bitt' um Vazeihung valaungt wua'n. „Freiheit in Krähwinkel“ woa drum sowoi füa'n Bestroy söwa, ois aa füa'n Direkta Carl Carl, de notwendiche Entschuidigung g'wes'n.[16]

A Vualåg füa'n Nestroy sei Weak gibt' eigentli net, owa da Dichta håt Peasaunan und Motiv' aus'n Adolf Bäuerle sein Stückl „Die falsche Primadonna“ (1818) und aa vom August von Kotzebue (1761–1819) sein Drama „Die deutschen Kleinstädter“ (1801) entnumma. In Kotzebue sei Weak wiedarum håt ois Vualåg de französesche Komödi „La petite Ville“ (1801) vom Louis-Benoît Picard (1769–1828). Im Bäuerle sein Weak håt da Nestroy de Hauptfigua, den Schauspüla Lustig – dea in sein' Stückl da Redaktea Ultra wua'n is – im April 1847 ois Gåst im Theater in der Leopoldstadt und aussadem im gleich'n Joahr bei seina Tournee in Berlin, Hamburg und Frankfurt am Main g'spüit g'håbt.

Da Nestroy beschreibt in dem Stückl sei Zuastimmung zua Revoluteaun genau a so wia sei Misstrau'n zu de Beteulicht'n, anaseits de Befüawoata, aundraseits de Gegna. In dera Poss'n zeichn't a satirisch in Stådtkommandant'n Rummelpuff, in Redakteua Pfiffspitz und in Råtsdiena Klaus, de wo scho in de ob'n g'naunnt'n Vualäufaweak' vuahaund' g'wes'n san. B'sundas duach de Üwanauhm' von de Motiv aus'n Kotzebue sein Stückl is de Kombenateaun von ana deitsch'n Klaastådt ois Haundlungsuat entstaund'n, dera iahre Büaga Weanarisch red'n und de wo in de Couplets üwa (daumois) aktölle und zeitlose Weana Problem' singan.[17]

Aniche wichtiche Ereigniss' von da Weana Revoluteaun, de wo vua'm End vom Juni ståttg'fund'n hau'm, wea'n direkt aug'sproch'n: So is in Ultra sei Red' aun de Krähwinkla a Persiflasch von da Red' vom Adolf Fischhof[18] im Hof vom Niedaöstarreichisch'n Laundhaus; de Vakündung vom Konstetuteaunspatent duach an berittanan Bot'n in Ultra sein Auftritt ois „Europäischer Freyheits- und Gleichheitscommissär“, de Straß'nkrawäu, b'sundas de Kåtzenmusi füa'n Buagamasta, sowia de Vatreiwung von de Ligoriana san in Wean wiakli a so passiat. Im Traam vom Buagamasta wea'n da Ausbruch von da Revoluteaun aum 13. März und de Stuampeteteaun vom 15. Mai, sowia de Niedaschlågung vom Aufstaund g'schüidat. Da dritte Traam – mit'n russisch'n Mületäa ois Höifa von da Reakteaun – is åb da zweit'n Vuastöllung z'weg'n de Publekumsprotest' g'strich'n wua'n.[19] De wichtiche Roi'n von de Student'n (de wo beim Nestroy vakleidete Frau'n und Madl'n san[20], weu's jå in Krähwinkel ka Uneveasetät gibt) entspricht duachaus denan eahnan Eisåtz in da revoluteonäa'n Nateonäugarde und in Vateidigungskaumpf gengan Füascht'n Windisch-Graetz[21].

Da eha recht unbekaunnte Theataschriftstölla Joseph Carl Böhm håt in Nestroy in an laungan Lesabriaf aum 11. Juli vuag'wuaf'n, sei Stückl „Eine Petition der Bürger einer kleinen Provinzstadt oder Theolog, Jurist und Techniker“ nåchg'måcht zum hau'm. Aum 12. Juli håt si da Nestroy auf an öffentlich ausg'hängt'n Plakat geg'n de Untastöllung vateidicht:

„[…] Wenn aber, Herr Böhm, Ihnen je wieder die Idee kommen sollte, man habe ihnen eine Grundidee gestohlen, so müssen sie diese Idee gleich von Grund aus verbannen, als eine grundfalsche Idee, schon aus dem Grunde, weil Niemand Grund hat, bei Ihnen Grund-Ideen oder Ideen überhaupt zu suchen. J. Nestroy“[22]

Da Nestroy håt bei da Easchtauffüahrung im Carl-Theater den Redakteur Ultra und da Wenzel Scholz den Ratsdiener Klaus g'spüit.

Wäahrend da Weana Theatasummapause håt da Nestroy a Gåstg'spüireise von August bis September 1848 nåch Graz (3.–7. August), Budapest (10.–15. August), Brünn (17.–21. August), Prag (23.–28. August), Leipzig (31. August bis 4. September), Hamburg (7.–9. September) und Linz (14.–15. September) g'måcht.

Aum 4. Oktoba, nåch nua drei Monat' Laufzeit, woa scho de letzte Auffüahrung. Da Weana Oktobaaufstaund[23] vom 6. Oktoba 1848 woa daunn sowieso des plötzliche End' von olle Vuastöllungan.[24]

Des eig'nhändiche Origenäumanuskript[25], da'r eb'nfois eig'nhändiche Liadentwuaf[26] vom Nestroy, sowia da Theatazed'l von da'r Easchtauffüahrung vom 1. Juli 1848[27] wea'n in da Theatersammlung der Österreichischen Nationalbibliothek aufg'hob'n. De Origenäu-Partetua vom Michael Hebenstreit liegt in da Musiksammlung der Österreichischen Nationalbibliothek.[28]

Zeidungskritik Werkeln

De zeitgenössisch'n Kritika woa'n ziemli schwaunkend zwisch'n Lob und Tad'l.

Der Wanderer – in da Zeit vom 24. Juli bis zum 26. Oktoba 1848 unta'n Titel Der Demokrat easchienan – håt aum 3. Juli g'schrieb'n:

„Diese parodierende Posse hat sehr gefallen, der erste Akt ist voll schlagender Witze und treffender Bemerkungen, der zweite ist weniger gelungen, und der dritte, […] amüsiert nicht minder.“[29]

Dageg'n woa'r im Humorist aum gleich'n Tåg a schoafe Kritik vom Julius März zum les'n:

„Wir fragen Herrn Nestroy ferner: Ob er es je verantworten könne, sich durch derlei gemeine Späße, durch derart ordinäre Anspielungen, […] den Beifall eines sonst geschmackvollen Publikums erworben zu haben.“[30]

Da Weana Journalist und Satirika Moritz Gottlieb Saphir (1795–1858) håt des Weak, eb'nfois im Humorist schoaf vauateut, weu da Nestroy hättat si då drin üwa „die Freiheitsideale der 1848er Revolution lustig gemacht, d. h. den revolutionären Kampf durch die Verlagerung in die Provinz dem Spott ausgesetzt.“[31]

Text Werkeln

  • Jürgen Hein (Hrsg.): Johann Nestroy: Freiheit in Krähwinkel. Reclams Universal-Bibliothek UB 8330, Stuttgart 1980, ISBN 3-15-008330-3.
  • Johann Nestroy: Freiheit in Krähwinkel: Posse mit Gesang in zwei Abtheilungen und 3 Akten. 1. Abtheilung: Die Revolution; 2. Abtheilung: Die Reaktion. Verlag und Druck von J. B. Wallishausser, 1849.[32]

Literatua Werkeln

  • Helmut Ahrens: Bis zum Lorbeer versteig ich mich nicht. Johann Nestroy, sein Leben. Societäts-Verlag, Frankfurt am Main 1982, ISBN 3-7973-0389-0.
  • Franz H. Mautner (Hrsg.): Johann Nestroys Komödien. Ausgabe in 6 Bänden, Insel Verlag, Frankfurt am Main 1979, 2. Auflage 1981, 5. Band. OCLC 7871586.
  • John R. P. McKenzie (Hrsg.): Johann Nestroy; Stücke 26/I. In: Jürgen Hein/Johann Hüttner/Walter Obermaier/W. Edgar Yates: Johann Nestroy, Sämtliche Werke, Historisch-kritische Ausgabe. Jugend und Volk, Wien 1995, ISBN 3-224-16906-0.
  • Burkhard Meyer-Sickendiek: Affektpoetik: eine Kulturgeschichte literarischer Emotionen. Königshausen & Neumann, Würzburg 2005, ISBN 3-8260-3065-6.
  • Meike Wagner: Theater und Öffentlichkeit im Vormärz: Berlin, München und Wien als Schauplätze bürgerlicher Medienpraxis. (= Deutsche Literatur. Studien und Quellen, 11.) Walter de Gruyter, Berlin 2013, ISBN 978-3-05-005961-7.

im Netz Werkeln

Beleg Werkeln

  1. Beispiel: Brünner National-Garden Marsch von Johann Strauss (Sohn), Opus 58
  2. schaug bei Krähwinkel
  3. Zopfensystem= da Nauman füa de Reakteaun im Biedermeier, g'hass'n nåch da oidmodisch wuadanan Zopfperuck'n von de hechan Ständ'
  4. schaug bei Revolution von 1848/1849 im Kaisertum Österreich
  5. John R. P. McKenzie: Johann Nestroy; Stücke 26/I. S. 26–27.
  6. Katzenmusik = des is im Brauchtum und bei politische Kundgewungan a wüida Läam mit Pfeif'n, Glock'n, Ratsch'n, Häf'n, Topfdeck'ln und so
  7. Ligorianer, Liguorianer, Ligourianer, Redemptorist = a katholische Bruadaschåft, de wo b'sundas wäahrend da Revoluteaun ois eatreakteonäa stoak vahåsst woa
  8. John R. P. McKenzie: Johann Nestroy; Stücke 26/I. S. 32.
  9. John R. P. McKenzie: Johann Nestroy; Stücke 26/I. S. 43.
  10. John R. P. McKenzie: Johann Nestroy; Stücke 26/I. S. 52.
  11. da Metternich håt nåch seina Flucht aus Wean (13. März 1848) a Zeitlaung aum Eaton Square in London g'wauhnt
  12. John R. P. McKenzie: Johann Nestroy; Stücke 26/I. S. 66.
  13. John R. P. McKenzie: Johann Nestroy; Stücke 26/I. S. 77.
  14. schaug bei Frankfurter Nationalversammlung
  15. „Gar mancher ist als Wähler für Frankfurt 'nein g'rennt, | Der auß'r d'Frankfurterwürsteln von Frankfurt nix kennt […]“
  16. Meike Wagner: Theater und Öffentlichkeit im Vormärz. S. 359.
  17. Franz H. Mautner (Hrsg.): Johann Nestroys Komödien. Band 5, S. 178.
  18. schaug bei Adolf Fischhof
  19. Streichung im Theatermanuskript, Österreichische Nationalbibliothek, Theatersammlung, Cth F 33a
  20. vagleich dazua des zeitgenössische Liadl vom April/Mai 1848: „Ich war bei den Studenten - Den hochherzigen Wienerinnen gewidmet“; John R. P. McKenzie (Hrsg.): Johann Nestroy; Stücke 26/I. S. 177–178
  21. schaug bei Alfred I. zu Windisch-Graetz
  22. Helmut Ahrens: Bis zum Lorbeer versteig ich mich nicht. S. 307–308.
  23. schaug bei Wiener Oktoberaufstand 1848
  24. Franz H. Mautner (Hrsg.): Johann Nestroys Komödien. Band 5, S. 130.
  25. Theatersammlung der Österreichischen Nationalbibliothek, I.N. 39.417
  26. Lied im III. Act, 22ste Scene, Theatersammlung der Österreichischen Nationalbibliothek, I.N. 33.378
  27. Faksimile in John R. P. McKenzie: Johann Nestroy; Stücke 26/I. S. 343.
  28. Musiksammlung der Österreichischen Nationalbibliothek, s.m. 14.998
  29. John R. P. McKenzie (Hrsg.): Johann Nestroy; Stücke 26/I. S. 190.
  30. John R. P. McKenzie (Hrsg.): Johann Nestroy; Stücke 26/I. S. 195.
  31. Burkhard Meyer-Sickendiek: Affektpoetik. S. 240.
  32. Freiheit in Krähwinkel: Posse mit Gesang in zwei Abtheilungen und 3 Akten. 1. Abtheilung: Die Revolution; 2. Abtheilung: Die Reaktion. auf books.google.ch, ohg'ruaf'n aum 27. Jänna 2014.